دور جدید مذاکرات بر سر احیای برجام در روزهای آینده در وین برگزار خواهد شد. گرچه برخی طرف‌های مذاکره از جمله روسیه و اتحادیه اروپا اظهار امیدواری کرده‌اند که دور ششم، آخرین دور مذاکرات باشد ولی ایران و آمریکا در پایان دور پنجم مواضعی داشته‌اند که تردیدها را افزایش داده است.
در طرف آمریکایی، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا روز سه‌شنبه ۱۸ خرداد گفت که اگر به توافق با ایران هم دست یابیم باز هم صدها تحریم به قوت خود باقی است. او گفت تنها تحریم‌هایی لغو خواهند شد که با برجام مغایرت دارند و رفع بقیه تحریم‌ها بستگی به تغییر رفتار ایران دارد.
در طرف ایرانی هم خبرهایی منتشر شده است که نشان می‌دهد مذاکره‌کنندگان ایرانی رسیدن به توافق را چندان آسان نمی‌بینند. روز گذشته خبرگزاری تسنیم به نقل از ابراهیم عزیزی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی گفت که آمریکا با برداشتن ۱۰۰۰ تحریم موافقت کرده ولی هنوز ۵۰۰ تحریم محل اختلاف است.
سپاه و خامنه‌ای از لیست تحریم‌ها خارج می‌شوند؟
این ۱۵۰۰ تحریم، تعداد تقریبی تحریم‌هایی است که در زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و پس از خروج این کشور از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، وضع شده است.
علاوه بر نهادهای اقتصادی، شرکت‌ها، افراد نظامی و گروه‌هایی که در دور زدن تحریم نقش داشته‌اند، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و سپاه پاسداران نیز در همین لیست ۱۵۰۰ ردیفه تحریم‌ها جای دارند.
همین موضوع برداشته شدن تحریم‌های وضع شده در دوره دونالد ترامپ است که اکنون به گرهی کور در مذاکرات احیای برجام بدل شده است.
عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد ایرانی هم روز گذشته که به مجلس رفته بود تا درباره پنجمین دور مذاکرات به آن‌ها گزارش دهد روایتی دیپلماتیک از همین گره به دست داد. او در پایان جلسه محرمانه‌اش به رسانه‌ها گفت:
«مذاکرات به نقطه‌ای رسیده که برخی مسائل کلیدی هنوز در آن باقی مانده و باید در مورد آن‌ها تصمیم‌گیری شود. ما هفته آینده دور جدید مذاکرات را آغاز خواهیم کرد و امیدواریم که در موضوعات مختلف پیشرفت داشته باشیم، ولی درباره اینکه دور آخر مذاکرات باشد یا خیر، قضاوت زود است.»
البته عراقچی مانند ابراهیم عزیزی که محتوای جلسه محرمانه را برای تسنیم روایت کرده بود، به موضوع اختلاف بر سر ۵۰۰ تحریم باقی‌مانده اشاره‌ای نکرد و گفت اختلاف بر سر «موضوعات اصلی در ارتباط با نحوه بازگشت طرفین به توافق است».
اکنون دشواری کار مذاکرات برای هر دو طرف روشن‌تر از قبل شده است: برخی از تحریم‌های وضع شده در دوران ترامپ در دسته‌بندی تحریم‌های هسته‌ای قرار ندارند و زیرمجموعه تحریم‌های تروریستی و حقوق‌بشری قرار گرفته‌اند. ایران می‌گوید تمام تحریم‌های ترامپ باید لغو شود و طرف آمریکایی می‌گوید تنها تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای را می‌تواند بردارد هر چند حاضر است این انعطاف را از خود نشان بدهد که تحریم‌های دیگری که دستگاه سیاست خارجی ترامپ برای ناممکن کردن روند احیای برجام وضع کرده است را نیز در نظر بگیرد.
برداشتن برخی از این تحریم‌ها برای دولت آمریکا چندان آسان نیست و از هم‌اکنون تیم سیاست خارجی ترامپ نگرانند که در داخل آمریکا هدف انتقادهای تندی قرار بگیرند. تحریم علی خامنه‌ای و سپاه پاسداران از جمله دو تحریم مهمی است که ماندن یا برداشته شدنشان می‌تواند تبعات سیاسی قابل توجهی داشته باشد.
انتخابات مذاکرات را پیچیده کرده است
اما این تنها گره مذاکرات احیای برجام نیست. انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ در روز ۲۸ خرداد برگزار می‌شود و پیش‌بینی می شود یک رئیس‌جمهور تندرو و نزدیک به علی خامنه‌ای زمام امور را در دست بگیرد. هرچند علی خامنه‌ای در آخرین سخنرانی خود در دیدار با نمایندگان مجلس یازدهم کاندیداهای ریاست‌جمهوری را از صحبت در مورد سیاست خارجی منع کرد ولی ۵ کاندیدا از ۷ کاندیدای این انتخابات از جمله مخالفان سرسخت برجام بوده‌اند.
شاید همین آرایش انتخاباتی است که به پیچیدگی مذاکرات افزوده است. وندی شرمن، معاون وزیر خارجه آمریکا روز چهارشنبه ۱۹ خرداد گفت:
«انتخابات ریاست جمهوری ایران که در روز ۱۸ ژوئن (۲۸ خرداد) برگزار می‌شود، عامل پیچیدگی در مذاکرات بوده است.»
شرمن در جریان یک رویداد مجازی که توسط صندوق مارشال آلمان ترتیب داده شد، گفت:
«من فکر می‌کنم پیشرفت‌های زیادی صورت گرفته است، اما با توجه به تجربه خودم می‌دانم تا آخرین ثانیه هم نمی‌توان به دستیابی به توافق مطمئن بود.»
مذاکرات برجام پلاس یا گفت‌وگوهای منطقه‌ای
نکته مهم دیگر در مذاکرات هسته‌ای توجه به اختلافات منطقه‌ای ایران و همسایگانش است. ایران از تجربه ناموفق توافق برجام در سال ۲۰۱۵ این درس را آموخته است که حفظ یک توافق بین‌المللی به حداکثری کردن تعداد موافقان و حامیان بین‌المللی و منطقه‌ای بستگی دارد.
عربستان و امارات متحده عربی از جمله ناراضیان توافق برجام بودند. یکی مخالف آشکار بود و دیگری مخالف پنهان. در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ اختلافات میان ایران با این دو همسایه جنوبی چنان عمیق شد که در تاریخ روابط پر فراز و نشیب‌شان سابقه نداشت.
عربستان و امارات استخوان‌بندی ائتلاف عربی در جنگ یمن را شکل داده‌اند. جایی که این ائتلاف در مقابل حوثی‌های مورد حمایت ایران عمل می‌کند. تنش در یمن در ۵ سال گذشته چنان گسترده شده است که اکنون به مهم‌ترین عامل اختلاف میان عربستان و ایران بدل شده. حمله به کشتی‌های نفتی در دریای سرخ، حمله پهپادی و موشکی به آرامکو و دیگر بخش‌های اقتصاد عربستان، اقداماتی است که ریاض می‌گوید با فرمان و تسلیحات ایرانی و اجرای یمنی صورت گرفته است.
اما برگزاری چند دور مذاکره میان ایران و عربستان سعودی در هفته‌های گذشته با میزبانی عراق، نشان داد که دو کشور دیگر مایل نیستند آتش اختلافاتشان را شعله‌ور نگاه دارند.
پیش از آغاز مذاکرات وین برای احیای برجام، کشورهای عربی تلاش کردند جای پایی در این مذاکرات بیابند. لابی آن‌ها برای راه یافتن به میز مذاکرات هسته‌ای با «نه بزرگ» ایران روبه‌رو شد. اما ایران درب پشتی را برای مذاکرات منطقه‌ای باز گذاشت. البته بدون حضور مستقیم آمریکا.
ریاض گفته است که نسبت به مذاکرات با ایران نه خوش‌بین است و نه بدبین و این کشور می خواهد «اقدامات عملی و قابل سنجش» ایران را ببیند.
ایران باید تصمیم بگیرد که از کارت های خود در یمن، سوریه و لبنان چگونه می‌خواهد استفاده کند. خبرهایی که از مذاکرات میان سعودی و دولت بشار اسد منتشر شده است نشان می‌دهد که ایران دست‌کم در موضوع سوریه حاضر است تا حدودی منافع عربستان سعودی را لحاظ کند. اما هنوز معضل بزرگ روی میز است: یمن.
هنوز در مورد طرح عربستان و ایران برای حل اختلافاتشان در یمن خبری منتشر نشده است. دو کشور باید در مورد یمن به یکی از این سه راه حل برسند: تقسیم قدرت در یمن به نحوی که شمال این کشور تحت نفوذ ایران (حوثی‌ها) و جنوب آن تحت نفوذ عربستان باشد. یا خروج کامل ایران از بازی یمن و چشم بستن بر حملات عربستان برای عقب راندن حوثی‌ها و بازگرداندن دولت عبدربه منصور هادی. یا عقب نشستن عربستان سعودی و پذیرش تسلط کامل حوثی‌ها بر یمن و استقرار کامل گروهی در همسایگی‌شان که کاملاً وابسته به ایران است.
از میان این سه راه حل، نخستین آن به نظر منطقی‌تر می‌آید ولی راه حل منطقی الزاماً راه حل آسانی هم نیست. هم برای ایران و هم عربستان سعودی این تقسیم قدرت دشوار و پیچیده است.
دولت‌های امارات و عربستان سعودی فعلاً در برابر اراده آمریکا برای احیای برجام تسلیم شده‌اند. آمریکا هم در مقابل تلاش می‌کند تا به ایران بفهماند که باید مشکلات منطقه‌ایش را کاهش دهد. وزیر خارجه آمریکا در جلسه اخیر استماع در کنگره این کشور بر همین نکته تأکید کرد و گفت که برجامِ احیا‌شده را در حکم «بستری برای حل نگرانی‌های منطقه‌ای» می‌داند.
این همان «برجام ۲» یا «برجام پلاس» است که زمزمه آغاز آن پس از دستیابی به توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ آغاز شد و با سد ستبر مخالفت علی خامنه‌ای روبه‌رو شد.
حال با ابتکار اخیر در منطقه، عملاً این برجام پلاس در حال پیاده شدن است ولی این پایان کار نیست. نگرانی از موشک‌های ایرانی و اخیراً پهپادهای انتحاری نیز از موضوعات روی میز است. اسرائیل و تنش بی‌پایان این کشور با ایران هم مانده است. شاید برجام ۳ و ۴ هم نیاز باشد تا ایران بتواند با خیال راحت از شیرینی «میوه برجام» بچشد.