پا به سال ۱۴۰۰ گذاشته‌ایم. امسال در تقویم رسمی ایران، سال پایان قرن سیزدهم است. سال آینده شروع قرن تازه است. معمولا در این مناسبت‌ها درباره این موضوع فکر و بحث می‌شود که بر ما در این دوره چه گذشته. زمانه هم فرصت را مغتنم شمرده و کوشش می‌کند در این هم‌اندیشی شرکت کند:
با مجموعه‌ای از مقاله‌ها و وبینارها. موضوع وبینار این بار اقتصاد است. اقتصاد ایران چه سیر و سرنوشتی داشته است؟ این یعنی پرداختن به تاریخ‌نگاری اقتصادی ایران.

مهرداد وهابی* – از من دعوت به عمل آمده است تا به مناسبت ورود به سال ۱۴۰۰، سال پایانی قرن، به بازبینی پیدایش و تحول اقتصاد مدرن ایران در صد ساله اخیر بپردازم. این دعوت را پذیرفته‌ام؛ نخست بدین سبب که تاریخ‌نگاری در ایران اساسا به تاریخ سیاسی و اجتماعی خلاصه می‌شود، و حال آن که تاریخ‌نگاری اقتصادی در ایران اگر نگوییم يکسره ناموجود است، بی‌تردید هنوز دوران کودکی را سپری می‌کند.

اگرچه اقتصاد مرسوم، تاریخ‌نگاری اقتصادی را به اندازه‌گیری کمی تولید ناخالص ملی و یا درآمد سرانه در ادوار گوناگون، و کاربست روش‌های مقداری در فهم تاریخ یا کلیومتریکس (Cliometrics) محدود می‌کند، تلاش خواهم کرد نه تنها نقطه قوت بلکه محدودیت‌های بنیادین این نوع نگرش را در درک تاریخی مقوله‌هایی که بر پایه آنها این اندازه‌گیری‌ها صورت می‌گیرد، برملا سازم.

نقطه آغازم دربازبینی پیدایش اقتصاد مدرن تمایزی است که یونیان از زمان ارسطو وضع کرده‌اند که به موجب آن اقتصاد مبتنی برکسب سود یا کرماتیستیک (Chrematistics) می‌باید از اقتصاد خانوار یا معیشت (Oikonomia) منفک شود. تمایز بنگاه یا شرکت (Enterprise) به عنوان نهادی در جست‌وجوی سود، از خانوار (Household) سرآغاز پژوهش تاریخی‌ام خواهد بود.

عصر تجدد درپی انقلاب شکوهمند انگلستان (۱۶۸۸)، جنگ استقلال آمریکا (۱۷۷۶)، و انقلاب کبیر فرانسه (۱۷۸۹) این تمایز نخستین را به تمایزی بزرگ فرا رویاند: تمایز حاکمیت از مالکیت، و تفوق دومی بر اولی به نحوی که حاکمیت خادم مالکیت به حساب آید. تجدد ایرانی از مشروطیت تاکنون، اما، از فقدان این تمایز بزرگ در رنج بوده و هست. ثمره‌ی آن درهم تنیدگی دو نوع سرمایه‌داری است که هم‌زمان عامل ترقی و انسداد اقتصادی بوده و هست: سرمایه‌داری سیاسی وسرمایه‌داری بازار. از آنجا که تنگی مهلت گفتار از جامعیت ارائه پژوهشم خواهد کاست، تلاش خواهم کرد تا با رجوع به برخی از برهه‌های تاریخی شنونده را به اعتبار خوانش جدیدم راغب سازم.

*استاد اقتصاد در دانشگاه سوربن شمالی و پژوهشگر چپ

گفتار نخست: تاريخ‌نگاری اقتصادی و سرآغاز اقتصاد مدرن در ایران

  • مقدمه
  • مکاتب گوناگون تاریخ‌نگاری اقتصادی
  • تمایز اقتصاد مبتنی بر سود (کرماتیستیک) از اقتصاد خانوار یا معیشتی (اویکونومیا)
  • «کومپانی خانگی» در عصر سپهسالار
  • تمایز حاکمیت از مالکیت در غرب (تمایز بزرگ) و مشروطه ایرانی
  • نتیجه‌گیری گفتار نخست

گفتار دوم: دینامیزم اقتصاد مدرن در ایران، از کومپانی خانگی تا شرکت‌های سیاسی

  • مقدمه
  • تاریخ‌نگاری ضداستعماری و مغفول ماندن تمایز بزرگ
  • دو نوع سرمایه‌داری سیاسی و بازار در فقدان تمایز بزرگ
  • حکومت رضاخانی، آمریت متجدد، و سرمایه‌داری سیاسی
  • سرمایه‌داری بازار، بازار جهانی و سرمایه‌داری سیاسی: صنعت قالیبافی (۱۹۲۵–۱۹۴۵)
  • نتیجه‌گیری گفتار دوم
  • نتیجه‌گیری کلی
دریافت و مشاهده سه تصویر مرتبط با گفتار دوم
نسخه شنیداری این دو جلسه وبینار