چندی پیش روزجهانی سازمان‌های مردم نهاد بود. سازمان‌هایی که اساسا هدف از شکل‌گیری آنها فعالیت، حضور و کنترل مردم در حوزه‌های مختلف به‌عنوان شهروند موثر و پویا است. سال ۲۰۲۰ در جریان رتبه‌ندی شاخص رفاه، ایران در فاکتورهای آزادی‌های فردی و اجتماعی، بدترین امتیازممکن طی ۱۰ سال اخیر را داشته است، ۱۶۳ در میان ۱۶۷ کشور جهان.
به این ترتیب روشن است نقش نهادی مردمی که در حوزه محیط‌زیست آن‌هم به منظور تقدیر و معرفی فعالین و پژوهشگران این حوزه تلاشی می‌کند، از چه اهمیتی برخوردار است. دبیرخانه برگزاری جشنواره مهرگان و هیئت داوران آن دو دهه است که فعالیت خود در بخش مهرگان علم را آغاز کرده و هدف آنها در بخش علمی جشنواره تقدیر و معرفی فعالین و پژوهشگران بوده است.
مهر ماه سال ۱۳۷۹نخستین تندیس جشنواره مهرگان به مهندس اسکندر فیروز اهدا شد، جایزه‌ای که زنده یاد فیروز آن را به محیط‌بانان تقدیم کرد. این تندیس به دلیل نگارش کتاب مرجع «حیات وحش ایران، مهره‌داران» به او تقدیم شد.
کرونا و جشنواره مهرگان
اپیدمی و فراگیری ویروس کرونا بر سیستم انتخاب و برگزاری این جشنواره نیز تاثیر داشت، اما علیرضا زرگر، موسس جشنواره مهرگان توضیح می‌دهد که مجموعه تحولات و مصائب تحمیل شده به مردم در سال ۹۸ چطور همه سویه‌های این جشنواره را تحت تاثیر قرارداد:
به دنیال حوادث ناگوار و اندوه‌بار آبان و دی سال گذشته، برگزاری مراسم نهایی اهدای جوایز به سال ۱۳۹۹ موکول شد. با شیوع بیماری کووید-۱۹ مشکلات اجتماعی دوچندان شد؛ چشم به راه بهود شراط بودیم تا جایزه‌ای که با طبیعت و محیط زیست پیوند دارد با حضور علاقه‌مندان به این حوزه برگزار شود، اما سال رو به پایان است و هنوز هیچ چشم‌انداز روشنی برای پایان اوضاع نیست.
به گفته علیرضا زرگر در نهایت دبیرخانه جایزه مهرگان نام کتاب‌ها، شخصیت‌ها و تشکل‌های زیست محیطیِ راه‌یافته به مرحله نهایی را اعلام می‌کند و چهاردهم اسفند ماه که هزمان با سالروز درگذشت مهندس اسکندر فیروز، رییس هیأت داوران جایزه مهرگان علم و روز جهانی حیات وحش است، نتایج نهایی را اعلام خواهد شد.
هفت پژوهشگر و کنشگر حوزه محیط زیست در ایران، هیأت داوران این دوره از جایزه مهرگان را تشکیل داده‌اند: زنده‌یاد اسکندر فیروز (که پیش از فوت کارها را داوری و نظر خود را اعلام کرده بود)، هوشنگ ضیایی، اسماعیل کهرم، عبدالحسین وهاب‌زاده، محمد درویش، زهرا قلیچی‌پور و مژگان جمشیدی.
علیرضا زرگر در مورد نقش و موضعگیری نهاد علمی و فرهنگی مهرگان در موضوعات متفاوت اجتماعی ایران می‌گوید:
نگاه ما همیشه درجشنواره برای انتخاب کارها، نگاه و معیار حرفه‌ای بوده و این در اساسنامه جشنواره هم آمده است. از ورود مستقیم به حوزه سیاست پرهیز می‌کنیم، اما از اعلام نظر و موضعگیری در حوزه‌های مرتبط با فعالیت‌های انجمن هم هرگز کوتاه نیامده‌ایم. سال ۱۳۹۷ مهرگان و هیئت داوران آن از نخستین گروه‌هایی بودند که بازداشت و زندانی شدن فعالین محیط زیست گروه حیات وحش پارسیان را محکوم کردند. هومن جوکار یکی از داوران بخش تندیس علم مهرگان بود. همینطور سال گذشته بعد از بیست سال تصمییم گرفتیم در نمایشگاه کتاب شرکت کنیم، اما جلسه سخنرانی دکتر کهرم و زنده یاد مهندس فیروز کنسل شد که به تبع آن ما از شرکت در نمایشگاه انصراف دادیم و برای محکوم کردن این موضوع داوران هر دو بخش جشنواره بیانیه صادر کردند.
علیرضا زرگر همین همراهی و همدلی فعالین حوزه ادبیات و علوم طبیعی را یکی از اهداف جشنواره و به موازات هم پیش بردن این دو بخش اصلی می‌داند. او در ادامه درباره بخش‌های مختلف تندیس علم مهرگان چنین توضیح می‌دهد:
درحوزه محیط زیست سه بخش اساسی برای تقدیر و اهدای تندیس در نظر گرفته شده است. بهترین کتاب‌های علمی-زیست محیطی، بهترین تشکل مردم نهاد و اثرگذارترین شخصیت‌ها درعرصه محیط زیست ایران. ولی این جشنواره سعی دارد سه بخش دیگر نیز در این حوزه فعال کند. تقدیر از محیطبان نمونه که وصیت و خواست مهندس اسکندر فیروز از مهرگان بود. بخش مستندهای مرتبط به محیط زیست به علت اهمیت نقش رسانه‌های تصویری درحوزه پژوهش و آموزش منابع طبیعی وهمین‌طور بخش دانشمند جوان که توجه ویژه خواهد داشت به شناخت و حمایت جوانانی که برای پروژه‌های عملی و ابتکاری تلاش می‌کنند.
بنیانگذار مهرگان در ادامه توضیح داد چگونه علی‌رغم همه دشواری‌ها و موانع در طول سال‌های گذشته تلاش دبیرخانه حفظ همه جانبه استقلال دبیرخانه بوده است:
ما هیچ‌وقت کمک مالی از هیچ نهاد و سازمان دولتی یا وابسته به دولت را به دلیل حفظ استقلال نظر و تعهد به اساسنامه چشنواره نپذیرفتیم. بخش مالی جشنواره با همراهی داوطلبانه اغلب داوران و همکاران برگزارکننده و با حمایت مالی خانواده‌ام پیش رفته و گاه با حمایت معلمین یا اساتید و افراد داوطلبی هم در طول این سال‌ها. ولی استقلال و مردم نهاد بودن این جشنواره هم برای من و هم برای داوران انتخابی و همراهان همیشگی جشنواره بسیار مهم است. در این جشنواره سازمان‌های مردم نهاد، انتشارات، فعالین و پژوهشگران از سراسر ایران بعد از انتشار فراخوان دبیرخانه جشنواره رزومه‌های کاری، نسخه‌های کتاب، ویدئوهای کوتاه ازشرح فعالیت‌های خود را می‌فرستند و سپس طی چندین مرحله انتخاب به بخش نهایی راه می‌یابند.
به گفته علیرضا زرگر تلاش دبیرخانه حضور و امکان مشارکت بیشتر این نهادها، مولفین و پژوهشگران در جشنواره است. همچنین اهمیت دادن به حضوراین فعالین و علاقه‌مندان از همه شهرها و استان‌های سراسر ایران وجود دارد.
نامزدهای جایزه مهرگان
امسال نیز بنا به رسم هرساله، پنج نامزد نهایی و ۱۴ تشکل محیط زیستی مردم نهاد، به عنوان نامزد دریافت جایزه مهرگان علم اعلام شدند. برای انتخاب چهره برجسته محیط زیست در ایران مجموعه آثار تالیفی یا ترجمه شده، فعالیت و خدمات تحقیقی و اثر‌بخش در این حوزه و نیز کوشش‌ها و تلاش‌های فردی یا تلاش افراد در حوزه ابتکار و خلاقیت در ارتباط با موضوعاتی که پیوند با محیط زیست دارند، مورد توجه قرار می‌گیرد.
برای انتخاب فعال‌ترین و موثرترین سازمان مردم نهاد فعال در حوزه محیط زیست نیز توجه به فاکتورهایی مثل جذب مشارکت بیشینه مردمی، تلاش برای جلب ارتباط و اثر بخشی بر جوامع محلی و تلاش برای هموار کردن دشواری‌های فعالیت دراین حوزه مد نظر داوران قرار می‌گیرد.
بنا به اطلاعات منتشر شده توسط دبیرخانه جشنواره، اسامی چهارده سازمان مردم نهاد (NGO) کاندیدای جایزه مهرگان محیط زیست و بخش یک عمر تلاش در حوزه محیط زیست به شرح زیر است.
فهرست ۱۴ تشکل مردم‌نهاد (NGO) زیست‌محیطی راه‌یافته به مرحله ماقبل نهایی جایزه مهرگان علم، دوره‌های چهاردهم و پانزدهم (سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۹۶):
۱. انجمن پایشگران زمین و زندگی علامرودشت؛ حامد کریمی؛ فارس – لامرد
۲. انجمن حمایت از حیات وحش تالاب کانی برازان مهاباد؛ واحد جمشیدون؛ آذربایجان غربی – مهاباد
۳. انجمن دوستداران دماوندکوه؛ هیأت مدیره – مهدی مسچی؛ مازندران – آمل
۴. انجمن دوستداران طبیعت فریدون‌شهر؛ نصرت‌الله تواضع؛ اصفهان – فریدون‌شهر
۵. انجمن دوستداران طبیعت و محیط زیست خوزستان؛ هژیر کیانی؛ خوزستان – ایذه
۶. انجمن دوستداران محیط زیست قلعه تُل؛ سمیه علیدشت؛ خوزستان – باغ ملک
۷. انجمن دوستداران محیط زیست کلمرز؛ عادل سالاری؛ کرمان – کهنوج
۸. انجمن سبز چیا؛ هیأت مدیره – محمدناجی کانی سانانی؛ کردستان – مریوان
۹. انجمن سرو سبز دالاهو؛ کسری حیدری؛ کرمانشاه
۱۰. انجمن محیط زیستیِ موج سبز بانوان ازنا؛ مرضیه صادقی؛ لرستان – ازنا
۱۱. جمعیت دوستداران محیط زیست – طبیعت‌یاران اصفهان؛ بهجت قریشی‌نژاد، حشمت‌الله انتخابی؛ اصفهان
۱۲. جمعیت دیده‌بان طبیعت شاهرود؛ امیرحسین ولیان؛ شاهرود
۱۳. مرکز حفظ و توسعه زیست‌بوم‌های پایدار (زی پاک)؛ مینا استقامت؛ تهران
۱۴. کمپین مردمی حمایت از زاگرس مهربان؛ یوسف فرهادی بابادی؛ شهرکرد – چهارمحال و بختیاری
در انتخاب کاندیدها هم پراکندگی موضوع و حوزه فعالیت و هم پراکندگی جغرافیایی سازمان‌ها در نظر گرفته شده است.
پنج نامزد نهایی دریافت جایزه مهرگان علم در بخش، «یک عمر تلاش در عرصه محییط زیست»:
– حسین آخانی سنجابی؛ دکترای زیست‌شناسی از دانشگاه مونیخ آلمان، استاد دانشگاه تهران، نویسنده و کُنشگر محیط زیست؛ برای مجموعه آثار و خدمات
– مظفرافشار؛ کنشگر محیط زیست، احیاکننده درختان بلوط در رشته کوه‌های زاگرس؛ برای مجموعه خدمات آموزشی و ترویجی
– هایده شیرزادی؛ دکترای اکولوژی از دانشگاه کاسل آلمان، کارشناس ارشد محیط زیست و کارآفرین اجتماعی؛ برای مجموعه خدمات آموزشی و ترویجی
– زنده‌یاد هنریک مجنونیان؛ نویسنده، مترجم، پژوهشگر، استاد دانشگاه و کنشگر محیط زیست؛ برای مجموعه آثار و خدمات
– علی یخکشی؛ فوق دکترای سیاست و منابع طبیعی از دانشگاه گوتینگن آلمان، استاد دانشگاه گوتینگن، استاد بازنشسته دانشگاه تهران، نویسنده و کُنشگر محیط زیست؛ برای مجموعه آثار و خدمات
همچنین بخش سوم این جایزه که اختصاص دارد به کتاب‌های تالیف یا ترجمه شده در حوزه محیط زیست. آنچه در این بخش قابل اهمیت است، پررنگ بودن نقش انتشارات‌های خصوص و نه صرفا دانشگاهی و وابسته به سازمان محیط زیست و سازمان حفاظت جنگل‌ها و مراتع در میان کتب انتخابی است.
دوره‌های چهاردهم و پانزدهم (سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۹۶)
۱. اصول و مدیریت ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران؛ حمید گشتاسب، علی بالی، مینا استقامت؛ نشر معارف
۲. اقتصاد سیاسی حقوق حیوانات؛ باب تورس، مترجم: گلناز ملک؛ نشر مرکز
۳. پابه‌پای زاینده‌رود؛ حشمت‌الله انتخابی، عکس: حسن مقیمی؛ انتشارات نقش مانا
۴. حفاظت فرامرزی – یک رویکرد سیستماتیک و یکپارچه؛ حمید گشتاسب، امیر ستاری راد؛ انتشارات دانشکده محیط زیست
۵. در جست‌وجوی طبیعت – غریزه‌ی زیست‌گرایی؛ ادوارد ویلسون، مترجم: کاوه فیض‌اللهی؛ نشر نو
۶. دیوارها را برداریم… (مجموعه عکس کودک و طبیعت)؛ پوریا قلیچ‌خانی؛ انتشارات نقش مانا
۷. راهنمای میدانی آبشارهای ایران؛ مجید اسکندری؛ انتشارات ایرانشناسی
۸. راهنمای میدانی خزندگان و دوزیستان ایران (ویراست نخست)؛ کامران کمالی؛ انتشارات ایرانشناسی
۹. طبیعت از منظر بوم‌شناسی در شاعرانگی؛ نصرت‌الله صفائیان؛ نشر جغد
۱۰. فروپاشی – چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند؛ جَرِد دایموند، مترجم: فریدون مجلسی؛ نشر نو
۱۱. فواید تالاب‌ها (ارزش‌ها و کارکردهای تالاب‌ها)؛ هنریک مجنونیان، ناهید احمدی، زهرا قلیچی‌پور، نازنین جامعی؛ نشر معارف
۱۲. قُرُق شکسته جنگل‌های هیرکانی کاسپیانی ایران؛ حنیف رضا گلزار؛ نشر رسانش نوین
۱۳. مارهای ایران؛ مهدی رجبی‌زاده؛ انتشارات ایرانشناسی
۱۴. محیط زیست عمومی؛ مصطفی پناهی، جلال شایگان، محمود شریعت، محمدعلی عبدلی، منصور غیاث‌الدین، عبدالرضا کرباسی، سیمین ناصری؛ انتشارات فنی ایران
همینطور توجه به تنوع کتب و موضوعات انتخابی نیز قابل توجه است. مهرگان نتایج مراحل نیمه نهایی و نهایی خود را نیز تا نیمه اسفند در کانال تلگرامی و رسانه‌ها اعلام می‌کند. این مجموعه تلاش قابل تقدیری است در حوزه محیط زیست برای روشن نگاه داشتن چراغی در مسیر تقدیر و شناختن پژوهشگران و کنشگران این حوزه که با تمام سختی‌ها و محدودیت‌ها در ایران همچنان در تلاشند.