سوخت‌بر، واژه‌ای است نشانه تبعیض، محرومیت و فقر در استان سیستان و بلوچستان اما این روزها بیش از هر چیزی با مرگ گره خورده است. سوختبران بلوچ با حمل بنزین-گازوئیل از ایران به پاکستان در ازای مبلغی ناچیز، مرگ را به جان می‌خرند تا بتوانند امرار معاش کنند. در میان خطراتی که سوختبران را تهدید می‌کند، بیشترین عامل مرگ آنها، تیراندازی نیروهای مرزبانی و سپاه پاسداران به بهانه مقابله با «قاچاق سوخت» است. بهانه‌ای آشنا که در سوی دیگر کشور کولبران را هدف گلوله‌های همین نیروها قرار داده است.
در تازه‌ترین مورد از قتل حکومتی سوختبران، دوشنبه چهارم اسفند نیروهای سپاه پاسداران به سمت جمعیت بزرگی از آنها که در نقطه صفر مرزی اسکان شهرستان سراوان منتظر عبور از مرز بودند آتش گشودند و به گزارش کمپین فعالین بلوچ دست‌کم ۱۶ نفر کشته شدند. کشته شدن سوختبران این‌بار بر خلاف گذشته موجی گسترده از اعتراض‌ها و ناآرامی را به دنبال داشت.
خانواده سوخت‌برانی که به دست سپاه پاسداران به قتل رسیدند و مردم معترض سه‌شنبه پنجم اسفند مقابل ساختمان فرمانداری این شهر تجمع کردند. معترضان خشمگین در سراوان ساختمان فرمانداری را تسخیر کردند و شماری نیز توسط پلیس بازداشت شدند. اما اعتراض‌ها به خیابان‌ها کشید و تا شب ادامه پیدا کرد.
کمپین فعالین بلوچ از بازداشت دست‌کم سه شهروند معترض توسط وزارت اطلاعات در جریان اعتراض‌های شهر سراوان خبر داده است. یکی از بازداشت‌شدگان نوجوانی ۱۶ ساله به نام محمد شهرسان زهی، پسر عموی دو تن از سوختبران کشته شده است که برای پیگیری وضعیت آنها به سراوان رفته بود.
هم‌زمان در شبکه‌های اجتماعی کاربران نسبت به وقایع سراوان و کشتن سوختبران واکنش نشان دادند و با استفاده از هشتگ‌های #سراوان_تنها_نیست و #سراوان_خونین با اعتراض‌های مردمی در این شهر همراهی کردند. هر دوی این هشتگ‌ها به ترند اول در توییتر ایران تبدیل شدند.
امروز چهارشنبه ششم اسفند هم اعتراض‌ها به کشتن سوختبران توسط سپاه پاسداران همچنان در استان سیستان و بلوچستان ادامه دارد. در شهرهای مختلف از جمله زاهدان و ایرانشهر و همچنین بازارچه مرزی جکیگور بازاریان با بستن مغازه‌ها و در حمایت از اعتراض‌های سراوان دست به اعتصاب زدند.
ریشه اعتراض‌های سراوان از کجاست؟ چرا مردم در بلوچستان به سوخت‌بری روی آورده‌اند؟ مهم‌ترین عامل مرگ سوختبران چیست؟ طرح «رزاق» سپاه پاسداران چیست؟
زمانه در این رابطه با عبدالله بلوچ، مدیر کمپین فعالین بلوچ گفت‌وگو کرده است.
◙ گفت‌وگوی زمانه با عبدالله عارف را بشنوید:
ریشه اعتراض‌های سراوان و طرح «رزاق« سپاه پاسداران
روز دوشنبه ویدیوهایی از منطقه صفر مرزی اسکان شهرستان سراوان منتشر شد که تعداد زیادی از سوختبران را نشان و نیروهای سپاه پاسداران به سمت آنها تیراندازی می‌کردند. عبدالله عارف به زمانه می‌گوید سوختبران دو روز در آن منتظر عبور از مرز بودند، اما سپاه پاسداران به آنها اجازه عبور نمی‌داد و غذا و آب سوختبران به پایان رسیده بود:
«از یک هفته پیش تعدادی از سوختبران گزارش دادند که از سوی سپاه تهدیدهایی دریافت کردند که از این به بعد با جدیت با آنها برخورد خواهد شد. این موضوع بر می‌گردد به طرح رزاق که دو هفته پیش در استانداری سیستان و بلوچستان تصویب شد. بر اساس این طرح سپاه قصد دارد فروش سوخت را انحصارا در دست بگیرد که درآمد بزرگی برای آنها باشد. ما می‌دانیم تحریم‌های بین‌المللی علیه سپاه صورت گرفته و یک سری از منابع مالی سپاه از بین رفته و این موضوع برای آنها یک جایگزین خوب است.»
عبدالله عارف می‌گوید به دلیل اینکه سپاه قصد دارد طرح رزاق را به زودی اجرایی کند، از هم‌اکنون سرکوب شدید سوختبران را شروع کرده است. از این‌رو او واقعه کشتن سوختبران در سراوان را نقطه آغاز این طرح و پیامی برای سوختبران می‌داند.
«بنا به گفته نماینده مجلس و بنا بر آمارهای دولت، استان سیستان و بلوچستان جزو فقیرترین استان‌هاست و درصد بیکاری بسیار بالاست. هفتاد درصد مردم بلوچستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند و دولت هیچ اقدامی برای ایجاد کار یا زیرساخت‌های اقتصادی انجام نداده است. برخی کارهای اقتصادی هم که انجام شده طبعا به نفع مرکز بوده و چیزی عاید مردم نشده است. مردم به خاطر فقیر و بیکاری شدید ناچارند به این کار پر خطر روی بیاورند.»
عبدالله عارف تاکید می‌کند به اجرا گذاشتن طرح «رزاق» توسط سپاه پاسدران مساوی است با بیکار شدن هزاران سوخت‌بر و از دست رفتن تنها راه معیشت چند میلیون انسان، چرا که به گفته او بسیاری از سوختبران سرپرست خانواده‌های چند نفره هستند.
هفتاد درصد مردم بلوچستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند و دولت هیچ اقدامی برای ایجاد کار یا زیرساخت‌های اقتصادی انجام نداده است.
طرح رزاق، که از دولت از آن به عنوان طرح «امنیتی معیشتی ای ساماندهی سوخت بران مرزنشین سیستان و بلوچستان» نام می‌برد از مهر ماه سال جاری به اجرا گذاشته شده است. این طرح براساس توافق بین سپاه پاسداران ، استانداری سیستان و بلوچستان ، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز سیستان و بلوچستان و شرکت ملی پخش فرآورده نفتی کشور در استان اجرایی شد.
طبق این طرح سوخت در استان سیستان و بلوچستان سهمیه‌بندی شده و به مرزنشینانی که در فاصله ۲۰ کیلومتری مرز زندگی و سوخت‌بری می‌کنند، کارت رزاق صادر می‌شود تا سوخت قانونی دریافت و برای فروش به پاکستان یا افغانستان ببرند. مشابه این طرح به نام طرح «دفترچه پیله‌وری/کولبری» سال ۱۳۹۵ در کردستان برای ساماندهی کولبران به اجرا درآمد که موفق نبود، زیرا تنها تعداد محدودی از کولبران مشمول دریافت دفترچه کولبری می‌شدند و در نهایت متوقف شد.
عبدالله عارف در پاسخ به این پرسش که بسیاری سوختبران را قاچاقی می‌خوانند، تاکید می‌کند اگر این امر مصداق قاچاق است طرح رزاق نیز قاچاق با یک سرپوش قانونی به شمار می‌آید:
«سوختی که از طریق طرح رزاق قرار است تامین شود به دولت پاکستان یا افغانستان فروخته نمی‌شود، بلکه در بازار آزاد و بازار سیاه این دو کشور به چند برابر قیمت فروخته می‌شود. در واقع یک کار قاچاق دولتی است و سپاه به خودش این اجازه را می‌دهد، اما برای مردمی که نان شب ندارند آنها را قاچاقچی خطاب می‌کنند؟ »
قاچاق سوخت و ادعاهای متناقض حکومت
تاکنون آمارهای متفاوتی در رابطه با میزان قاچاق روزانه سوخت توسط مقام‌های جمهوری اسلامی و رسانه‌های داخلی منتشر شده است، آماره‌هایی که فاصله زیادی با هم دارند. روزنامه همشهری شهریور ماه ۹۷ از قاچاق روزانه۲۰ تا ۳۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۵ تا ۲۰ میلیون لیتر گازوئیل به شکل سازمان‌یافته از مرزهای آبی و خاکی ایران به‌صورت غیرقانونی خبر داد. حمیدرضا دهقانی‌نیا، سخنگوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز آذر ماه ۹۷ در یک برنامه تلویزیونی از قاچاق روزانه ۱۱.۵ میلیون لیتر سوخت به خارج کشور خبر داد.
سوختی که از طریق طرح رزاق قرار است تامین شود به دولت پاکستان یا افغانستان فروخته نمی‌شود، بلکه در بازار آزاد و بازار سیاه این دو کشور به چند برابر قیمت فروخته می‌شود.
صدا و سیمای جمهوری اسلامی در تاریخ ۱۹ مهرماه ۹۷ گزارشی خبری درباره قاچاق سوخت تهیه کرد و در این گزارش ادعا کرد از مرزهای سیستان و بلوچستان روزی ۱۵ میلیون لیتر سوخت (بنزین و گازوئیل) به خارج قاچاق می‌شود. این در حالی است که سهمیه سوخت تحویلی به این استان در سال ۱۳۹۸، یعنی یک سال پس از این گزارش و با وجود افزایش سهمیه تنها ۲.۵ میلیون لیتر در روز اعلام شده است.
عبدالله عارف آمارهای ارائه شده توسط دولت، مقام‌ها و خبرگزاری‌ها داخلی را واقعی نمی‌داند:
«در زمینه سوخت سپاه فعالانه به این کار مشغول است، حتی سپاه ماشین‌های خاص دارد برای انجام این کار و به احتمال زیاداز شهرستان‌های دیگر آمده‌اند و از سهمیه آنها باشد. اگر آمار ضد و نقیضی وجود دارد به این دلیل است که سپاه این کار را انجام می‌دهد و چون سپاه نهادی مستقل از دولت است، احتمالا وقتی دولت آمارها را مشاهده می‌کند با این تناقض مواجهه می‌شد.»
اسامی سوختبران جان‌باخته
بر اساس آمار جمع‌اوری شده توسط کمپین فعالین بلوچ که در اختیار زمانه قرار گرفته است، در جریان تیراندازی نیروهای سپاه پاسداران به سمت سوختبران در منطقه مرزی اسکان شهرستان سراوان دست‌کم ۱۶ نفر کشته شدند.
اسامی جان باخته‌ها:
ـ محمد نصرت‌زهی (۱۷ ساله)، بهزاد آزادی، محمد مندازه، عبدالستار دهواری، عبدالسلام کبدانی، یحیی گنگوزهی، عبدالرحمن شهرسان‌زهی، عبدی شهرسان‌زهی، سلمان شهرسان‌زهی، رحمان بخش‌دهواری، عبدالوهاب دامنی، انس سید‌زاده، عبدالغفور توتازهی، محمد میربلوچ‌زهی و سلمان فرزند جنگهان.
