مرمت طاق کسری: پروژه‌ مشترک «الیف» و وزارت فرهنگ عراق

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از بناهای تاریخی در مناطق جنگی (الیف) و وزارت فرهنگ عراق بر سر مرمت و احیای بنای تاریخی طاق کسری به توافق رسیدند.

ایوان مدائن یا طاق کسری که به آن طاق خسرو هم گفته شده، در دوران پادشاهی ساسانی در تیسفون بنا شده و در ۳۷ کیلومتری بغداد در کناره خاوری رود دجله و در کنار شهر سلمان پاک قرار دارد. بلندی این ایوان ۳۷ متر و پهنای آن حدود ۵۰ متر است. دولت عراق تاکنون درخواست ثبت این اثر تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو را نداده است.

در ۱۰ سال گذشته بارها بر ضرورت مرمت طاق کسری تأکید شده بود. آخرین بار در دی سال جاری برخی خبرگزاری‌ها اعلام کرده بودند که بخش دیگری از طاق کسری فروریخته است. در واکنش به این خبر کارزاری با درخواست مرمت فوری و نجات طاق کسری به راه افتاد. بیش از سه هزار نفر از فعالان میراث فرهنگی در نامه‌ای خطاب به علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نوشته‌اند:
«خبر بسیار کوتاه و تلخ بود:بخش دیگری از طاق کسری فرو ریخت.»

و در ادامه افزوده‌اند:

«طاق تمدن و هویت ایرانی، در حالی نفس‌های پایانی خود را می‌کشد که از همیشه بی‌پناه‌تر مانده و شاید این فروریختن‌های سالانه‌اش، فریادهای آخر مادر درمانده‌ای‌ست به سوی فرزندان فراموش‌کارش. محلی که روزی دل ایرانشهر نام داشت و خسرو در آن به دادگستری می‌پرداخت، هم‌اکنون به زمین بازی کودکان تبدیل شده و ما به عنوان وارثان آن تمدن صرفاً به نظاره نشسته‌ایم. ملت ایران از جنابعالی و سایر مسئولان مربوطه درخواست دارد که بدون کوچک‌ترین معطلی، این میراث کهن را نجات دهید.»

نمادی از زوال امپراطوری ایران

جنگ قادسیه دو سال بعد از جنگ حیره اتفاق افتاد. در آن زمان سعد جانشین خالد شده بود. این دو سردار و این دو سپاه دو بار در سال دوازده و چهارده هجری سپاهیان بزرگ‌ترین امپراطوری‌های جهان را در هم شکسته بودند. خالد، حیره و اطراف فرات را فتح کرد و سعد سپاه ایران در قادسیه را در هم شکست. او بود که مداین پایتخت شاهنشاهی را اشغال کرد و نخستین نماز جماعت را او با سپاه خود در کاخ کسری به جا آورد.

در سال ۶۱۵ یعنی تقریبا ۲۰ سال قبل از سقوط مدائن خسرو دوم فرمانروای ایران بود. سپاه ایران در آسیای صغیر پیروزی‌هایی به دست آورده و انطاکیه و دمشق و اورشلیم را تصرف کرده بود. این پیروزی‌ها را دو سردار ایرانی، شاهین و فروزان، یکی در آسیای صغیر و دیگری در قسطنطنیه به دست آورده بودند و مردم هم از آنان استقبال کرده بودند و همین امر رشک و کینه‌توزی خسرو را برانگیخته بود. اعتمادالسلطنه در تاریخ سلاطین ساسانی می‌نویسد که خسرو مردمان را وادار می‌کرد او را چنین بخوانند:

«انسانی جاویدان در میان خدایان و خدایی بسیار توانا در میان آدمیان. دارای آوازه بلند. شهریاری که با خورشید می‌دمد و دیدگان خود را به شب می‌دهد.»

بخت و اقبال او را متکبر کرده بود و خودخواهی و آزمندی او را به نهایت رسانده بود. کریستینسن در تاریخ ساسانیان (به ترجمه رشید یاسمی) می‌نویسد: خسرو به رازان فرخ، سرنگهبان ویژه‌اش فرمان داد که همه زندانیان را که شمارشان به ۳۶ هزار نفر می‌رسید هلاک کند. در تاریخ طبری آمده است وقتی یکی از فرماندارانش را فراخواند و او تعلل کرد فرمان داد:

«اگر برای او دشوار است با تن خود نزد ما آید ما به جزئی از تن او اکتفا می‌کنیم تا کار سفر بر او آسان شود.»

این ستمگری‌ها شورش و نافرمانی مدنی را در جامعه ایران آماده ساخته بود. اوضاع دولت ساسانی و احوال مردم ایران بر این منوال بود تا سپاه ایران در برابر حملات خالد در هم شکست. از آن پس بود که سپاه مجددی تشکیل شد و به جنگ سعد بن ابی وقاص رفت و در قادسیه درهم شکست.

در تاریخ تمدن اسلام نوشته جرجی زیدان آمده است که علاوه بر این دین رسمی به چندین شعبه تقسیم شده بود و هر شعبه با شعبه دیگر جنگ و ستیز داشت. افضل‌الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلص به خاقانی، معروف‌ترین قصیده‌سرای ایران که در قرن ششم زندگی می‌کرد از بنای تاریخی طاق کسری دیدن کرده و در قصیده‌ای با این ابیات می‌‌آغازد:

هان! ای دل ِ عبرت‌بین! از دیده عبر کن! هان!/
ایوان ِ مدائن را آیینه‌ی عبرت دان!

و سپس به این دریغ راه می‌برد:

ما بارگه ِ دادیم این رفت ستم بر ما/
بر قصر ِ ستم‌کاران تا خود چه رسد خذلان/
گوئی که نگون کرده‌ست ایوان ِ فلک‌وش را/
حکم ِ فلک ِ گردان؟ یا حکم ِ فلک‌گردان؟

چنین است که ویرانه‌های باقی مانده از ایوان مدائن به نمادی از زوال امپراطوری ایران تبدیل شده است. این ویرانه‌ها از بلایای طبیعی هم مصون نمانده است. در سال‌های ۱۸۸۸ (۱۲۶۶) و ۱۹۰۹ (۱۲۸۷) در جریان طغیان دجله بخش‌های دیگری از این بنا ویران شد. در فاصله بین سال‌های ۱۹۷۵ (۱۳۵۳) تا ۱۹۸۰ (۱۳۵۸) حکومت صدام حسین برای بازسازی بنا اقداماتی انجام داد.

معماری بی‌بدیل طاق کسری

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از بناهای تاریخی در مناطق جنگی (الیف) با انتشار بیانیه‌ای می‌نویسد طاق کسری به دلیل معماری آجری آن یک اثر باستانی بی‌بدیل است که در فاصله بین سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ مجددا رو به تخریب گذاشته و به همین سبب می‌بایست با یک اقدام عاجل نسبت به مرمت و احیای آن اهتمام کرد. برای این منظور الیف در همکاری با دانشگاه پنسلوانیا ۷۰۰ هزار دلار به مرمت این بنا اختصاص داده و در وهله اول با استفاده از تصاویر و اسناد تاریخی یک مدل سه‌بعدی از طاق کسری تهیه کرده است.

مایکل دانتی، مدیر برنامه برنامه تثبیت میراث فرهنگی عراق در دانشگاه پنسیلوانیا در واکنش به این تحول تازه و امیدبخش گفته است:

«ما از بنیاد الیف برای امکان حفاظت از میراث فرهنگی در سراسر جهان تشکر می‌کنیم.»

والری فرلند، مدیر اجرایی الیف نیز گفته است:

«میراث استثنایی عراق که به دلیل درگیری‌ها و تروریسم آسیب دیده، برای الیف در اولویت است.»

و در ادامه افزوده است:

«پروژه طاق کسری به عنوان یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی در خاورمیانه بلندپروازانه است. الیف برای نجات این اثر تاریخی با وزارت فرهنگ عراق و دانشگاه پنسیلوانیا همکاری می‌کند.»

گسترش شیعه‌گری برای چشم‌‌پوشی از هویت ملی

بهمن دو سال قبل عبدالامیر الحمدانی، وزیر فرهنگ و گردشگری عراق در سفری یک روزه به ایران و در دیدار و گفت‌وگو با علی‌اصغر مونسان برای مرمت و نجات ایوان مدائن از ایران درخواست حمایت کرد. باستان‌شناسان و کارشناسان ایرانی میراث فرهنگی نیز برای اجابت این درخواست اعلام آمادگی کرده بودند اما مرمت کاخ کسری در حد حرف باقی ماند.

خبرگزاری رویترز دسامبر گذشته گزارش داده بود ایران به دستور خامنه‌ای فقط در پروژه توسعه حرم امام حسین ۶۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. در سال ۲۰۱۵ ایران برای احداث صحن حرم زینب ۶۵۰ میلیون دلار هزینه کرد.

هدف از سرمایه‌گذاری ایران در کربلا گسترش امکانات حرم برای افزایش ظرفیت سفر زوار است. بر اساس گزارش‌رویترز، چنین میزانی از سرمایه‌گذاری در اماکن مذهبی عراق ظرف ۳۰۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است.

افزون بر آن، سپاه قدس و بنیاد کوثر در دیگر اماکن مذهبی عراق سرمایه‌گذاری‌های کلان کرده‌اند. از آن جمله می‌توان به سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری ایران در حرم امام اول شیعیان اشاره کرد. سپاه و بنیاد کوثر پروژه‌های دیگری نیز در بغداد و سامرا در دست اجرا دارند.

ایرینا بوکووا، دبیر کل وقت یونسکو درباره ویرانگری‌های فرهنگی داعش در عراق و سوریه گفته بود انهدام روشمند نمادهای متنوع فرهنگی یک هدف را دنبال می‌کند: مهاجمان می‌خواهند به مردم تفهیم کنند که از هویت ملی و میراث فرهنگی‌شان چشم بپوشند.

سیاست جمهوری اسلامی در گسترش و توسعه مراکز شیعه‌گری و غفلت از نمادهای ملی مانند طاق کسری سویه دیگری از این تحول نه چندان تازه در خاورمیانه را آشکار می‌کند.

ویرانه‌های حافظه تاریخی یک ملت

در جریان جنگ خلیج فارس مردم محلی آجرهای طاق کسری را برای به کارگیری در ساختمان های در دست احداثشان غارت می‌کردند. شایع بود که استحکام آجرها بسیار بیشتر از آجرهای معمولی است. تا قبل از حمله عرب‌ها مدائن بزرگ‌ترین شهر و مهم‌ترین مرکز تمدن در میان‌رودان بود.

سال ۱۹۲۱ (۱۲۹۹) پس از شکست عثمانی‌ها در پایان جنگ جهانی اول، بریتانیا قیمومیت بخش‌هایی از عراق (بغداد و بصره) را در دست گرفت و در سال ۱۹۳۲ (۱۳۱۰) عراق سرانجام اعلام استقلال کرد.

برای ردیابی اشتراکات تاریخی و فرهنگی، میان آنچه که امروز عراق و ایران نامیده می‌شود باید به گذشته‌های دورتر بازگشت اما در این صورت مرزهای جغرافیایی کنونی درهم می‌ریزد. به همین سبب گاهی تلاش در گنجاندن جغرافیای تاریخی رویدادها در محدوده‌های جدید و ترسیم خطوط امروزی به گرد حوزه‌های فرهنگی و تمدنی گذشته و از آن مهمتر بازسازی رویدادها در قالب و شکلی امروزین، استفاده‌های سیاسی و تبلیغاتی را به همراه داشته است.

حزب بعث عراق به ناسیونالیسم افراطی گرایش داشت. در اوایل جنگ ایران و عراق، به دستور صدام حسین با مشارکت صدها هنرمند نقاش از کره شمالی بر روی یک پرده به مساحت شانزده هزار متر مربع در ایوان مدائن صحنه غلبه عرب‌ها بر امپراطوری ساسانی نقش بست. در این تصاویر صدام حسین سوار بر اسب در نقش سردار قادسیه ظاهر شده بود.

صدام در این مکان تاریخی یک هتل، یک رستوران و یک استخر و یک باغ بنا کرد و این منطقه برای مدت کوتاهی به یک جاذبه گردشگری بدل شد. اما نه از آن ناسیونالیسم افراطی که صدام حسین را به شکل یک سردار عرب سوار بر ارابه ترسیم می‌کرد نشانی باقی ماند و نه از آن تشکیلات گردشگری. آنچه که باقی ماند ویرانه‌های حافظه تاریخی یک ملت است. در بیان خاقانی: ایوان ِ مدائن را آیینه‌ی عبرت دان!