خاورمیانه ۲۰۲۰: از تراژدی بیروت تا خودکشی عمران روشنی‌مقدم، از تأسیس نخستین نیروگاه هسته‌ای در امارات تا تنهایی فلسطین، از «خطای انسانی» تا سقوط دراماتیک قیمت نفت.
در خاورمیانه چه گذشت؟ امواج پی در پی کرونا و پیامدهای دردناک اقتصادی آن، اپیزودهای خونین جنگ و صلح در افغانستان، حملات راکتی خاص بغداد، سیاست‌های مهاجرستیزانه در کویت، نزاع تجاری و ایدئولوژیک ترکیه-عربستان، تداوم جنگ سرد منطقه‌ای ایران با کشورهای عربی خلیج فارس، مناقشه مدیترانه شرقی میان ترکیه و یونان (و فرانسه)، افزایش نفوذ روسیه در الجزایر و ترکیه در لبنان، اعتراضات مردمی در عراق، لبنان و مصر (در ادامه آنچه برخی از تحلیلگران «بهار دوم عربی» نامیدند)، افزایش فشار بر روزنامه‌‌‌نگاران و فعالان مدنی به ویژه در ایران، مصر و… .
علاوه بر سرفصل‌های ذکرشده، اردن و مصر در سال ۲۰۲۰ واردات برخی از کالاهای چینی را به دلیل کرونا ممنوع کردند. صادرات ماری‌جوانا در اسرائیل و لبنان قانونی شد. حجم تجارت و مبادله آنلاین به شکلی چشمگیر افزایش یافت. لیر ترکیه ۳۰ درصد ارزش خود را از دست داد. حسنی مبارک، رئيس جمهور سابق مصر در ۹۱ سالگی درگذشت.
و البته با سقوط دراماتیک قیمت نفت، لایحه‌های نفتی بودجه روی هوا رفت و کسری بودجه کمر دولت‌های خاورمیانه را خم کرد.
در عراق، مواضع اولیه نخست وزیر جدید مصطفی الکاظمی این امیدواری را ایجاد کرد که روند مستعمره‌سازی عراق به دست ایران متوقف شود، اما تحت فشارها او هم عقب نشست.
تراژدی لبنان
۴ اوت ۲۰۲۰، نیترات آمونیوم انبارشده باعث انفجاری مهیب در بندر بیروت شد که بیش از ۲۰۰ نفر را به کام مرگ کشاند. اما تراژدی ۲۰۲۰ لبنان محدود به شعاع این انفجار نبود.
جمهوری تجارت‌محور لبنان در سالی که گذشت یک بحران عمیق اقتصادی را از سر گذارند. سقوط آزاد اقتصادی از اواخر سال ۲۰۱۹ آغاز شد، نیمی از جمعیت این کشور به زیر خط فقر رفتند، لیره لبنان بیش از ۷۰ درصد ارزش خود را در نسبت با دلار از دست داد. در ماه ژوئن تورم سالانه به ۹۰ درصد رسید و دولت حتی در تأمین برق و جمع‌آوری زباله دچار مشکل شد. همزمان احزاب لبنان نتوانستند دولتی را تشکیل دهند که با انجام اصلاحات اقتصادی رضایت صندوق بین‌المللی پول را برای دریافت وام جلب کند. امروز دلار آمریکایی در لبنان خیلی سخت پیدا می‌شود.
پس از انفجار بندر بیروت، امانوئل مکرون پیروزمندانه وارد لبنان شد و در مانوری سیاسی برای تشکیل یک دولت مأموریت ضرب‌الاجل تعیین کرد. با استعفای مصطفی ادیب اما راه‌کار فرانسوی مکرون روی هوا رفت. در نهایت سعد حریری بار دیگر مأمور تشکیل کابینه شد. روز از نو، روزی از نو. در نظام فرقه‌ای حاکم بر لبنان، قدرت میان اقلیتی محدود جابه‌جا می‌شود. یک سال پیش از همه این وقایع، در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹ مردم لبنان به خیابان آمدند و با شعار«کلن یعنی کلن» خواستار کناره‌گیری تمام رهبران سیاسی و تغییرات بنیادی در این کشور شدند. علی‌رغم محدودیت‌های ناشی از کرونا و فشارهای امنیتی، جنبش اکتبر لبنان همچنان ادامه دارد.
- الیاس خوری: این بیروت نیست
- سالگرد انقلاب اکتبر لبنان: چه گذشت، چه خواهد شد؟
- سفر مکرون به بیروت: قاتل همیشه به صحنه جرم بازمی‌گردد
حماسه امارات
سال ۲۰۲۰، سال خروج امارات متحده عربی از زیر سایه عربستان سعودی بود. در طول سال، دستاوردها، تک‌روی‌ها و تابوشکنی‌های امارات، در چند نوبت در صدر اخبار قرار گرفت.
امارات مصمم است به عنوان یک قدرت عربی خلأ قدرت به‌وجودآمده پس از نزول عراق، سوریه و مصر را در منطقه پر کند. و حالا حتی در تضادهای نیابتی منطقه، سیاست و برنامه‌ای متفاوت از عربستان سعودی را پیش می‌برد. در یمن، امارات از شورای انتقالی جنوب یمن حمایت می‌کند، در حالی که عربستان مدافع دولت دست‌نشانده‌اش به ریاست جمهوری عبدربه منصور هادی است.
جاه‌طلبی‌های امارات البته به مانورهای جنگی در لیبی و یمن ختم نمی‌شود و به شکلی تبلیغاتی و نمایشی ارتفاعی تا فضا دارد.
۲۰ ژوئیه، اماراتی‌ها کاوشگر فضایی «امل»(امید) را به سمت فضا پرتاب کردند تا عنوان نخستین کشور فضایی عرب را از آن خود کنند. قرار است این کاوشگر در فوریه ۲۰۲۱ در مدار مریخ قرار بگیرد؛ درست همزمان با ۵۰ سالگی اتحاد هفت امیرنشین و تشکیل کشور امارات متحده عربی. همزمان با ماجراجویی فضایی، امارات در زمینه هسته‌ای نیز فعال شده است.
روز اول ماه اوت، امارات رسماً از عملیاتی شدن واحد نیروگاه هسته‌ای «براکه» در «ابوظبی» خبر داد. با راه‌اندازی این نیروگاه، امارات به اولین کشور عربی با امکان تولید انرژی هسته‌ای بدل شد.
امارات همچنین با امضای «توافق صلح» با اسرائیل صف‌شکنی کرد. توافق صلح، آن هم در شرایطی که امارات نه با اسرائیل هم‌مرز است و نه پیش‌تر در جنگی علیه آن کشور مشارکت داشته است!
در هر حال، پس از مصر و اردن، امارات سومین کشورعربی است که روابط دیپلماتیک فعال با اسرائیل دارد. تبادل سفیر، تقویت روابط امنیتی و تجاری و اجازه پرواز مستقیم از جمله مفاد اصلی توافق امارات و اسرائیل است.
- براکه: یک نیروگاه اشتباهی، در یک منطقه اشتباهی و در یک زمان اشتباهی
- اسرائیل و امارات: صلح علیه صلح
- خاورمیانه به فضا می‌رود
ایران و صور گوناگون مرگ
سال ۲۰۲۰ برای ایران با ترور آغاز و با ترور پایان یافت. در بامداد ۳ ژانویه، قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران ایران و ابومهدی المهندس از فرماندهان حشد شعبی عراق در نزدیکی فرودگاه بغداد با حمله پهپادها و موشک‌های آمریکایی جان خود را از دست دادند. در ۲۷ نوامبر نیز محسن فخری‌زاده، از چهره‌های اصلی برنامه هسته‌ای ایران، در مسیر جاده تهران-آبسرد ترور شد. در حدفاصل این دو ترور، ایرانیان «رویاروی، با چشمانِ گشاده در مرگ نگریستند.»
در مراسم تشییع جنازه قاسم سلیمانی در کرمان در روز ۷ ژانویه، ۵۶ نفر جان خود را از دست دادند. یک روز بعد، در تب و تاب برخورد مستقیم نظامی ایران و آمریکا، موشک‌های سپاه یک هواپیمای مسافری خطوط هوایی اوکراین را سرنگون کردند که به کشته شدن ۱۷۶ مسافر و خدمه پرواز انجامید. مقامات ایرانی پس از چند روز سکوت و پنهان‌کاری، «خطای انسانی» را عامل اصلی این فاجعه معرفی کردند.
«خطای انسانی» در ماه مه تکرار شد و ناوشکن جماران در دریای مکران با شلیک اشتباهی موشک به نیروهای خودی را مورد هدف قرار داد. این حادثه منجر به مرگ ۱۹ خدمه شناور پشتیبان کنارک شد.
در طول سال، سایه مرگ در صور گوناگون بر سر ایرانیان گسترده ماند. در صدر فهرست، قربانیان سه موج کرونا و بی‌کفایتی دولت در مهار آن قرار دارند.
در ماه سپتامبر، نوید افکاری، کشتی‌گیر، به دلیل شرکت در اعتراضات معیشتی ۹۷ در شیراز و به اتهام قتل، اعدام شد و در ماه دسامبر روح‌الله زم، مدیر کانال تلگرامی «آمدنیوز» با اتهام به فساد فی الأرض به دار آویخته شد.
رومینا اشرفی، دختر ۱۳ ساله تالشی، با داس پدر به قتل رسید و آسیه پناهی، زن ۶۱ ساله کرمانشاهی با بولدوزر دولت، که قصد تخریب سرپناهش را داشت.
در بهار، عمران روشنی‌مقدم کارگر میدان نفتی یادآوران هویزه به دلیل عدم دریافت مساعده ۵۰۰ هزارتومانی خودش را دار زد و در پاییز، صابر (حمیدرضا) فومنی، کارگر رودباری پس از آنکه اجازه بازگشت به کار نگرفت، اقدام به خودسوزی کرد و در بیمارستان جان داد.
در واکنش به اشکال گوناگون ستم و تبعیض، سال ۲۰۲۰، در عین حال، سال جوش و خروش رسانه‌های اجتماعی و البته آرامش خیابان‌ها بود. در این میان، کارزار زنان در روایت تجاوز و آزار جنسی از وهله‌های امیدبخش سال بود.
در شرایطی که کانال‌های تغییر و تحول در داخل مسدود شده، برخی از ایرانیان به تغییرات کاخ سفید چشم امید بسته‌اند تا شاید به این میانجی فرجی حاصل شود و سال ۲۰۲۱ سال دیگری باشد.
- دولت اعدام و ضرورت یک جامعه مدنی مداوم
- قتل رومینا: همدستی خانواده و نظام
- از نوموس تا ناموس ایرانی
- بولدوزر: خشونت و ارعاب
- بایدن و چشم‌انداز خاورمیانه
تنهایی فلسطین
سال ۲۰۲۰ را می‌توان سال تنهایی فلسطین نامید. منازعه اسرائیل و فلسطین حالا مطلقاً تحت‌الشعاع نزاع کشورهای عربی و اسرائیل با ایران قرار گرفته است.
سالی که با رونمایی طرح صلح ترامپ یا معامله قرن آغاز شد، به عادی‌سازی روابط برخی از کشورهای عربی با اسرائیل با میانجیگری آمریکا ختم شد.
۱۳ اوت، دونالد ترامپ با انتشار توییتی از توافق امارات و اسرائیل برای عادی‌سازی روابط خبر داد. در ادامه، بحرین، سودان و مراکش هم به قطاری پیوستند که امارات لوکومتیو آن بود.
در ماه نوامبر رسانه‌های اسرائیلی گزارش دادند که بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر این کشور، مخفیانه به عربستان سعودی سفر کرده است.
در شرایطی که ورق به نفع اسرائیل چرخ خورده است، تضادهای داخلی میان فلسطینیان همچنان پابرجاست. و وعده برگزاری انتخابات از جانب محمود عباس، کمکی به ترمیم شکاف میان حماس و فتح نکرده است.
با خروج ترامپ از کاخ سفید، البته این خوش‌بینی وجود دارد که روند شهرک‌سازی‌های غیرقانونی اسرائیل کند شود. در سالی که گذشت، اسرائیل پس از بیست سال شهرک‌سازی در شرق اورشلیم را از سر گرفت.
جنگ در سوریه، یمن و لیبی
در دهمین سال جنگ سوریه، آمار قربانیان از ۵۰۰ هزار نفر تجاوز کرد. تعداد آوارگان ۱۳ میلیون نفر برآورد می‌شود، که رقمی بیش از نصف جمعیت این کشور است. جنگ اگرچه به پرده‌های پایانی خویش رسیده، اما هنوز نیروهای پنج کشور خارجی در خاک سوریه حضور دارند: آمریکا، اسرائیل، ایران، ترکیه و روسیه.
در ابتدای ماه مارس، آنکارا و مسکو بر سر یک آتش‌بس تازه در ادلب، آخرین دژ شورشیان، توافق کردند. این در حالی است که ترکیه همچنان در حال گسترش مناطق حائل تحت نفوذ خویش در شمال این کشور است. مناطق نفتی شمال البته هنوز در کنترل کردها و سربازهای آمریکایی قرار دارد. خبرهایی نیز در طول سال در مورد ظهور دوباره داعش در هرج و مرج کرونا و خلأ ناشی از عقب‌نشینی سربازان آمریکایی در برخی مناطق منتشر شد.
میدان‌های اصلی جنگ در خاورمیانه ۲۰۲۰ البته یمن و لیبی بودند. در جنوب درگیری میان نیروهای تحت فرمان عبدربه منصور هادی (حکومت مورد تأیید عربستان) و شورای انتقالی جنوبی (تحت حمایت امارات) ادامه یافت و در شمال نیز آتش جنگ میان شورشیان شیعه حوثی (تحت حمایت ایران) و ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی شعله‌ور ماند. صنعا و منطقه‌ای گسترده در شمال و غرب یمن همچنان در کنترل حوثی‌هاست. علی‌رغم آنکه سازمان ملل جنگ یمن را بدترین فاجعه انسانی دهه‌های اخیر برشمرده، کمک‌های بشردوستانه در سال ۲۰۲۰ به طور چشمگیری نسبت به سال گذشته کاهش یافت.
در لیبی نیز جنگ میان نیروهای خلیفه حفتر که شرق و بخشی از جنوب کشور را در اختیار دارد و نیروهای دولت وفاق ملی به ریاست فایز السراج که سازمان ملل آن را به رسمیت شناخته ادامه دارد. در این جنگ نیابتی، فرانسه، مصر، امارات و روسیه از نیروهای خلیفه حفتر حمایت می‌کنند و ترکیه، قطر و ایتالیا حامی دولت وفاق ملی اند.
در اوایل سال نیروهای وفاق ملی، پیروزی‌های قابل توجهی به دست آوردند. آنها در حالی که ماه‌ها تحت محاصره نیروهای حفتر بودند، توانستند طرابلس را به طور کامل تحت نظارت خویش درآورند. در ماه اوت، دولت وفاق ملی اعلام کرد به دنبال یک راه‌حل سیاسی برای بحران است و از آتش‌بس حمایت می‌کند. در مذاکرات ماه سپتامبر در سوئيس طرفین درگیر در مورد مقدمات یک طرح جامع برای خروج از بحران توافق کردند. نهایتاً گفت‌وگو‌ها به توافق در مورد برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۱ ختم شد. علی‌رغم این، هنوز تا پایان جنگ راهی طولانی در پیش است.
بیشتر بخوانید:
- از یک بهار عربی تا یک بهار عربی دیگر
- راهنمای مارکسیستی برای فهم اقتصاد سیاسی کشورهای حاشیه خلیج فارس
- منطقه‌ای در شورش – معرفی کتاب