ویروس کرونا را می‌توان بزرگ‌ترین چالش بشر در قرن بیست و یکم دست‌کم تا بدین جا دانست. ویروسی که شیوع آن از چین آغاز شد و بیماری حاصل از آن یعنی کووید-۱۹ به سرعت به بحرانی عالم‌گیر بدل گشت. تأثیر کرونا بر زندگی شهروندان از ابعاد مختلف و در تمام کشورهای متأثر از آن قابل تجزیه و تحلیل است اما این مقاله بر سر آن است که به بررسی تأثیر همه‌گیری کرونا بر وضعیت حقوق بشر در ایران بپردازد بر اساس این سوال که ویروس کرونا تا چه میزان به وخامت وضعیت حقوق بشر در این کشور منجر شده است؟
کرونا در ایران ـ عکس از روزنامه همشهری
تأثیر کرونا بر آزادی بیان و تجمعات
کوتاه‌ترین و در دسترس‌ترین ابزار شهروندان برای اعمال حق آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر برگزاری تجمع و راهپیمایی است. بدیهی‌ست که از زمان آغاز همه‌گیری ویروس کرونا در ایران این حق به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. هستند شهروندانی که از بیم در خطر قرار گرفتن جانشان و جان دیگران، دیگر نمی‌خواهند یا نمی‌توانند با خیال راحت در راهپیمایی‌ها و تجمعات شرکت کنند. این مشکل کم و بیش در سایر کشورها هم وجود دارد. مانند تظاهرات روزهای شنبه هر هفته معترضان در فرانسه و تظاهرات مردم الجزایر که به دلیل این همه‌گیری کرونا به تعویق افتاده است.
البته نباید فراموش کرد که برخورداری از این حق در کشورهایی مانند ایران که با دیکتاتوری درگیر هستند به راحتی میسر نبوده و موانع زیادی پیش روی آن است، از جمله سرکوب گسترده به وسیله نیروهای امنیتی.
اما علی‌رغم شیوع گسترده ویروس کرونا در ایران کارگران هفت‌تپه مدت‌هاست به تجمعات گسترده خود در شهر شوش ادامه داده‌اند. آنان چنان غم نان دارند که خطر هر گونه بیماری دستگیری و سرکوب را به جان خریده‌اند.
در تازه‌ترین خبرها از هفت‌تپه، کانال تلگرام «هفت‌تپه_کانال مستقل کارگران» روز پنج‌شنبه هشتم آبان از بازداشت حداقل سه نفر از کارگران نیشکر هفت‌تپه خبر داد. این بازداشت‌ها همزمان با نزدیک شدن به موعد خلع ید از مالکان این کارخانه صورت گرفت: چند تن از فعالان کارگری نیشکر هفت‌تپه بازداشت شدند
به طور کلی اما شیوع کرونا دست مقام‌های امنیتی را برای سرکوب تجمعات بیش از گذشته باز کرده است. آنان به این بهانه به هر شیوه‌ای دست به سرکوب تظاهرکنندگان و بازداشت‌های خودسرانه می‌زنند.
ویروس کرونا و گردش آزاد اطلاعات
ستاد ملی مقابله با کرونا به دلیل آنچه ضرورت مقابله با شیوع ویروس کرونا خواند، انتشار نسخه کاغذی روزنامهها را از روز ۱۶ فروردین سال ۱۳۹۹ممنوع و تنها انتشار نسخه دیجیتال آنها را مجاز اعلام کرد.
دو نهاد صنفی رسانه‌ای در داخل و خارج از ایران یعنی «فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران» و «انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران» در بیانیه‌های مختلف توقف چاپ نشریات کاغذی را باعث محرومیت مردم از حق دریافت اطلاعات خوانده و علت این تصمیم را بی‌علاقگی حکومت ایران به اطلاع‌رسانی آزاد عنوان کرده‌اند.
تأثیر ویروس کرونا بر گردش آزاد اطلاعات در ایران از چندین زاویه قابل بررسی است .اولا اینکه با توجه به بحران همه‌گیری ویروس، انتشار روزنامه‌های کاغذی ممکن است سلامت افراد جامعه را به خطر بیندازد اما از دیگر روی با توجه به بحران اقتصادی پیش آمده پس از همه‌گیری ویروس کرونا قدرت اقتصادی مردم پایین آمده و مردم مانند قبل از کالاهای فرهنگی مانند روزنامه استفاده نمی‌کنند و از طرفی قیمت کاغذ و بسیاری از ملزومات هم به شدت افزایش یافته است و در فقدان کمک‌های دولتی باعث به تعطیلی کشیده شدن یا سقوط تیراژ روزنامهها شده است.
این عوامل را می‌توان در کنار بی‌علاقگی حکومت به آزادی گردش اطلاعات در کشور بالاخص در دوران شدت بیماری کرونا در ایران با توجه به آمارسازی‌های دولت در مورد پایین نگه داشتن شمار بیماران و جان باختگان، از عوامل دخیل در اختلال در جریان آزاد اطلاعات در زمانه شیوع کرونا دانست.
حق بر درمان و مبارزه با همه‌گیری کرونا
حق بر درمان و برخورداری از سلامت به عنوان یکی از مهم‌ترین انواع حقوق بشر در اسناد مهم حقوق بشری از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی مورد تأیید قرار گرفته است.
یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی، ماده اول اساسنامه سازمان بهداشت جهانی است که حق بر سلامت را حقی همگانی می‌داند و هدف اساسی این سازمان و به تبع، کشورهای عضو سازمان را دستیابی تمام انسان‌ها به بالاترین سطح از سلامت معرفی می‌کند. هدفی که قطعا تمام کشورهای متعهد این سند و عضو سازمان باید در راستای آن تلاش کنند. مهم اینکه فراهم کردن این حق هر الزاماتی که داشته باشد، وظیفه دولت‌ها بوده و باید با کمک شهروندان این مهم در جامعه محقق شود.
در ایران با عنایت به کمبود بودجه دولت در سال‌های اخیر، طرح تحول سلامت در ایران نیمه تمام ماند و نتوانست به هدف خود برسد که همگانی کردن بیمه درمانی برای تمامی شهروندان بود.
ایران از جمله کشورهایی است که بخش سلامت آن از کمبود فضا، امکانات و تخت‌های بیمارستانی رنج می‌برد. بنابراین هزینه‌های درمان کرونا در ایران برای کسانی که از بیمه (سلامت) برخوردار نیستند بسیار بالاست. همچنین کمبود تخت‌های بیمارستانی و نبود رسیدگی‌های لازم در بخش دولتی باعث شده است شهروندان زیادی مجبور به استفاده از خدمات بخش خصوصی شوند که این خدمات بسیار گران بوده و زمینه‌ساز بسیاری از تبعیض‌ها در دسترسی به خدمات درمانی است.
کرونا و حق بر آموزش
در زمان اوج همه‌گیری کرونا در ایران بسیاری از مدارس و دانشگاه‌ها مجبور به آموزش از طریق فضای مجازی و از راه دور شدند. استفاده از اپلیکیشن شاد در دستور کار مدارس و دانش‌آموزان قرار گرفته است اما مهم‌ترین نقد معلمان به زیرساخت‌های فنی این اپلیکیشن به‌ویژه سرعت پایین آن است که عملا جریان آموزش مجازی را با مشکل مواجه کرده است.
همچنین چالش بزرگ استفاده از اپلیکیشن شاد، دسترسی دانش‌آموزان به گوشی هوشمند با قابلیت نصب این نرم‌افزار است. امکانی که برآورده کردن آن برای بسیاری از خانوارهای با سطح درآمد پایین که در دوران کرونا بیش از هر زمانی تحت فشار اقتصادی هستند بسیار دشوار است و در نهایت منجر به محرومیت فرزندان از آموزش مجازی میشود.
دولت نیز بر خلاف بسیاری از کشورها که امکانات آموزش الکترونیک مانند کامپیوتر را از طریق مدرسه‌ها در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهند، در این فقره کمکی به خانواده‌ها نکرده و این حق بشری در ایران در دوران کرونا به خصوص برای کودکان ساکن مناطق محروم به شدت مخدوش شده است.
شکنجه زندانیان با کرونا
سازمان زندان‌های ایران به دلیل تراکم بالای زندان‌ها و نبود فضای مناسب و کمبود امکانات پزشکی و بهداشتی قادر به محافظت از زندانیان به ویژه در این برهه حساس نبوده و نیست.
در پی شدت همه‌گیری ویروس کرونا در ایران تعدادی از زندانیان به مرخصی اعزام شدند اما این مرخصی بر خلاف اظهارات مقامات قوه قضاییه شامل تعداد زیادی از زندانیان عقیدتی و سیاسی نشده و تنها تعداد محدودی از آنان آزاد شدند که با توجه به تعداد زیاد زندانیان عقیدتی و سیاسی، این عده بسیار پایین‌تر از حد انتظار بودند.
این در حالی است که بر اساس آیین‌نامه نحوه اداره زندان‌ها، مسئولان زندان مسئولیت حفظ سلامت و تأمین بهداشت زندانیان را بر عهده دارند و آنها هستند که باید حقوق انسانی و شهروندی زندانیان را رعایت کنند.
در پی افزایش نگرانی‌ها از وضعیت زندانیان در ایران پس از شیوع کرونا، سازمان گزارش‌گران بدون مرز روز جمعه ۳۱ مرداد با انتشار بیانیه‌ای از جاوید رحمان، گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران خواست تا برای یک بازدید فوری از زندان‌های ایران تلاش کند.
بنابراین همان‌طور که آنتونیو گوترش روز پنج‌شنبه چهارم اردیبهشت در پیامی ویدیوئی گفت، همه‌گیری ویروس کرونا که یک بحران بشری است در حال تبدیل شدن به بحرانی حقوق بشری‌ست. این بحران به خصوص در کشورهایی مانند ایران که در شرایط عادی نیز حقوق بشر را برای شهروندانش رعایت نمی‌کند به مراتب نگران کننده‌تر است.
- در همین زمینه