سهم و نفوذِ فرهنگ در دین، و دین در فرهنگ

نوع و مقدار جزای سکسِ غیر متعارف را دین تعیین می⁭کند یا فرهنگ؟ رابطه⁭ی میان پسران و دختران، و سن ازدواج چه⁭طور؟ سنگسار یک مسئله⁭ی دینی است یا فرهنگی؟ میزان نفوذ فرهنگ در دین، و یا دین در فرهنگ را چگونه می⁭توان فهمید؟

“گم⁭نامی” رمانی است که خواننده را وامی⁭دارد تا به سهم و نفوذِ فرهنگ در دین، و دین در فرهنگ بیندیشد. این رمان را می⁭توان یک رمان موضوعی خواند که مسئله⁭ی اصلی آن پرداختن به سکس در دوران معاصر و در جوامعی است که دین اسلام با فرهنگ آن⁭ها درآمیخته، و این آمیزش تا آن⁭جا پیش رفته که دیگر به سختی می⁭توان فهمید کجا دید و کنش انسان⁭ها بر پایه⁭ی دین است، و کجا بر اساس فرهنگ.

میرجان راوی داستان، جوانی است که به هنگام نخستین عشقبازی با نخستین زن زندگی⁭اش، در خانه⁭ی خودش مورد هجوم مردانی قرار می⁭گیرد که می⁭پندارند عشقبازی این مرد و زنِ جوان توهین به آنان، و به دین و آیینشان است. به گمان این مردان خشن و باغیرت، اگر این مرد و زن جوان به سزای سختی نرسند، دین را باید از دست رفته پنداشت، و مردان مملکت را باید بی⁭غیرت و بی⁭ناموس به حساب آورد. پس ناموس⁭پرستان آن⁭ها را از بستر خویش، که خصوصی⁭ترین حریم فردی است بیرون می⁭کشند و به زندان می⁭سپارند. حال این جوان که در زندان است و قرار است که اعدام شود، در آن⁭جا به مرورِ زندگی⁭اش می⁭پردازد. او به خواننده می⁭گوید:

“با خود عهد کرده⁭ام که تمام چیزها را با شما بازگویم؛ اما چیزهایی را که نمی⁭تونم بیان کنم، به مراتب بیش⁭تر از آن است که می⁭گویم. البته که این به دلیل محدودیت⁭های ساخته⁭گی زبان نیست. چیزی که من اصلأ به آن اعتقاد ندارم. این زبان خیلی محافظه⁭کار و گاه حتا قلابی است. به پستان زن می⁭گویند: سینه؛ به فرج او دامن و به خودش: سیاسر! من واقعأ نمی⁭دانم اگر این⁭گونه ادامه یابد، روزی این آدم⁭ها مجبور خواهند شد هم⁭چون اجنه گپ بزنند.” ص. ۱۵

او در جایی به دنیا آمده است به نام ارزگان که:

“خدا خودش هرگز جرأت نداشته است که به ارزگان سری بزند. زیرا حتا برای خدایی کردن هم به ته⁭خانه و بالاخانه ضرورت است و برخی نقاط عالم را خدا هم⁭چون جای گُهی برای خودش خلق کرده است.” ص. ۱۹۵

ارزگان جایی است که:

“حفظ ناموس به مراتب مهم⁭تر از مراقبت⁭های جسمی زنان است و پرداختن به تنانه⁭گی آنان غیرت مردان را زایل می⁭سازد. الله بیش⁭تر از همه جای عالم در ارزگان مردان را مردتر و زنان را زن⁭تر آفریده است. تداخل در این دو دنیا پای ایمان را سست می⁭کند.” ص. ۱۹

و:

“در ارزگان و شاید در بسیار نقاط عالم فرج را در حد یک فحش و ناسزا تقلیل داده⁭اند… در ارزگان جذبه⁭ی زنده⁭گی را در مردانه⁭گی گُم کرده⁭اند و راز ابدیت را از روی زمین در اوج آسمان⁭ها نشانده⁭اند.” ص. ۲۲۶- ۲۲۷

راوی این داستان در کودکی با دختر خان منطقه به نام کتوری همبازی بوده است. این دختر شیر نامادری میرجان را خورده است. یکی از بازی⁭های کودکان روستا این بوده که با شاشیدن بر خاک، نقش⁭هایی بر آن می⁭زده⁭اند. اما سرانجام روزی می⁭رسد که دختر بزرگ می⁭شود و میرجان می⁭گوید کتوری دیگر:

“بر خلاف گذشته⁭ها حاضر نشد همراه با ما روی زمین شاش کند.” ص. ۵۰

نویسنده⁭ی “گم⁭نامی” ما را وارد هزارتویی می⁭کند که بیرون آمدن از آن آسان نیست.

در این روستا مرد بی کس و کاری هست که اهالی با نام مسخره و تحقیرآمیز “گوربز خان” صدایش می⁭کنند و او را دیوانه می⁭دانند. او ناظر اموال و املاک خان منطقه، مندو خان است، و در گوشه⁭ای از قبرستان، در جوار گور “پیر بابا” مسکن گزیده است. شایعه⁭ها چنین می⁭گویند که عشقی ناکام او را دیوانه کرده است.

گوربز به ضرب تبرزین مردی کشه می⁭شود. ملای دهکده فتوا می⁭دهد که باید مردِ قاتل را با همان تبرزین، و در همان مکان گردن بزنند. اما پس از آن⁭که قاتل را می⁭گیرند و توضیحاتی می⁭دهد، فتوا دگرگونه می⁭شود و مولوی می⁭گوید: این همسر مرد قاتل است که باید با همان تبرزین کشته شود، و نه خودِ قاتل!

مولوی برای مردمی که برای دیدن اجرای مراسم جزای آن زن آمده⁭اند چنین سخن⁭سرایی می⁭کند:

“سنگ⁭سار سزای زناکار است، اما این عمل شنیع حکم سه⁭صد زنا را دارد… فعل این زن، حرامِ مضاعف است. تنها زنا نیست، بدعت در زنا است.” ص. ۶۵

و سپس می⁭بینیم این زن که از کودکی با گوربز خان بزرگ شده، هرگز با او نخوابیده است، بلکه تنها هر از گاهی “تفت جانش” را روی خاک ریخته و آن⁭را به گوربز داده تا آن را بو کند؛ گوربز هم آن خاک را به دماغ می⁭مالیده و خود را ارضاء می⁭کرده است. و حال این مولوی که بالاترین و تنها مقام دینی دهکده است، این را از زنا هم بدتر می⁭داند، چون بدعت در زنا است! و این بدان معنی است که تخیل در رابطه⁭ی مرد و زن وارد شده است. و تخیل خطرناک است، چون بی حدّ و مرز است، و هیچ مُلّایی نمی⁭تواند تخیّل را محدود کرده و یا از کسی بگیرد. پس باید ریشه⁭ی تخیل را خشکاند. پس باید چنان ترسی از تخیل در مردم برانگیخت، که به محض ایجاد جرقّه⁭های آن در مغزشان، بر خود بلرزند و طلب استغفار کنند.

مولوی روستا که از توانِ تخیّلِ خلق آگاه، و از بی⁭کرانگی آن سخت در وحشت است، می⁭خواهد چنان کاری کند که هیچ⁭کس هرگز آن را فراموش نکند، و برای همین او سنگسار را هم کافی نمی⁭داند. حال ما به دیدن صحنه⁭ای واداشته می⁭شویم که در آن خان دهکده، برای حفظ آبروی منطقه و نشان دادن غیرت اهالیِ غیور، دماغ زن را می⁭برد و سپس مولوی دستور می⁭دهد تا دست و پای آن نگون⁭بخت را به چهارتا اسب ببندند، و باقی این داستان را می⁭گذارم تا خودتان بخوانید.

محمدجان تقی بختیاری، شرحِ به سزا رساندن این زن را در بیست و یک صفحه⁭ی نفس⁭گیر، به⁭شکلی بسیار زنده تصویر می⁭کند، و می⁭توان گفت که این صحنه را ماندگار می⁭سازد. در روبه⁭رو شدن با چنین چنین صحنه⁭ای، این پرسش برای آدم مطرح می⁭شود که این⁭جا این دین است که عذابی بدتر از سنگسار برای این زن می⁭طلبد، یا فرهنگی که ریشه در رابطه⁭های قبیله⁭ای و سنّتِ قربانی کردن دارد؟ آیا چون شخصی که خود را نماینده⁭ی دین می⁭داند چنین دستوری می⁭دهد، می⁭توان این عمل را دینی به حساب آورد؟ و وقتی که چنین دستوری پذیرش جمعی و اِقبال عمومی هم می⁭یابد، و بی⁭ارتباط با فرمان⁭های دین در این مورد هم نیست، پس میزان نفوذ دین در فرهنگ و یا عکس آن را چگونه می⁭توان اندازه گرفت؟

درافتادن با اخلاقی که در پی صدها سال با شیر مادر وارد تن فرزندان یک سرزمین می⁭شود و جدّ اندر جدّ انتقال می⁭یابد، و درافتادن با سنّت⁭هایی که صدها سال کسی توان درافتادن با آن⁭ها را به⁭دست نیاورده، و نهادنِ نشانِ پرسش، و ایجادِ شک در برابر آن⁭چه به⁭نام دین بر جامعه حاکم کرده⁭اند، بی⁭شک پیامدهایی دارد که گاهی تاوان آن به گرانی جانِ انسانی است که شهامتِ گفتن یافته است.

نویسنده⁭ی “گم⁭نامی” ما را وارد هزارتویی می⁭کند که بیرون آمدن از آن آسان نیست. پرسش⁭های بالا از من است، اما این داستانِ میرجان است که موجب طرح آن⁭ها شده است.

میرجان به اصفهان می⁭رود و در آن⁭جا مورد تجاوز مدرّسِ مقدّسِ مدرسه⁭ی طلبگی قرار می⁭گیرد و از آن⁭جا به تهران می⁭گریزد. در آن⁭جا روزی که آوارگی و بی⁭پناهی امانش را بریده و بی⁭هدف در میان درختانی در حاشیه⁭ی شهر می⁭گردد، برای نخستین بار در زندگی⁭اش زن و مرد برهنه⁭ای را می⁭بیند که مشغول عشقبازی هستند. این صحنه او را چنان به وجد می⁭آورد که بی⁭اختیار بانگ تحسین برمی⁭دارد، و از بانگ او، آن دو برهنه⁭ی بدآورده، سراسیمه پا به فرار می⁭گذارند. در این گریز سینه⁭بندِ زن جا می⁭ماند که او آن را برمی⁭دارد و از آن پس هربار با یادآوری صحنه⁭ای که دیده، و با فشردن ان پستان⁭بند، جای خالی همخوابه⁭ای را که باید در آغوش بکشد، با کمک تخیّلش پر می⁭کند.

او نمی⁭تواند در ایران دوام بیاورد و ما می⁭دانیم، و او نیز می⁭گوید که زندگی برای افغان⁭ها در آن⁭جا تا چه حد ناگوار است. میرجان به پاکستان می⁭رود. او نمی⁭تواند به زادگاهش برود چون در روستایشان همان مولویِ خونریز اینک قدّاره نیز بسته است و دیگر نه تنها حاکم شرع، که حاکمی مسلح و نظامی هم شده است.

میرجان در پاکستان تماشگر اعدام همزمانِ سه مرد می⁭شود که جرمشان ربطی به هم ندارد. یکی از آنان کور است و ناشنوا و با توصیفی که داده می⁭شود، با آن کلّه⁭ی اسب مانندش باید عقب⁭مانده هم باشد، چون به هنگام شنیدن حکم اعدامش “تبسم ابلهانه⁭یی” بر لب می⁭آورد. به⁭نظر می⁭رسد کسی که بلندگو را به⁭دست گرفته و می⁭تواند صدای خود را از بالای یک بلندی بر سر هزاران نفری که برای دیدن اعدام آمده⁭اند فرو می⁭ریزد، جرم او از بقیه سنگین⁭تر است، چون او در مکان عمومی با خودش زنا کرده است! افزون بر این، به نظر او کوری چشم مرد هم نتیجه⁭ی همین کار پلید استمناء است! در این⁭جا میرجان چنین می⁭گوید:

“آیا چرا جذبه⁭یی که مرد کله⁭اسپی بدان دست یافته بود، از بدترین نوع گناهان کبیره است. چرا هیأت اجتماع با خصوصی⁭ترین نوع لذت تا این حد خصومت دارد. به نظرم که “با خودش زنا کردن” فقط تجاوز به حریم نفس نیست، تمثیل لذات یگانه⁭ی ابدی نیز است. ورود به قلمرو هوس⁭های ممنوعه است. دهن⁭کجی به خوشی⁭های یگانه و ماورایی است. می⁭خواهم بگویم تمام این جهان هستی زاده⁭ی خودارضایی عظیم خداوند است. ما همه حاصل یک استمنای باشکوه و ملکوتی ذات باری هستیم.” ص. ۱۹۰

میرجان که در پاکستان نیز نمی⁭تواند زندگی کند، راهی افغانستان می⁭شود و به کابل می⁭رسد:

“کابل شهر جلال و جبروت نیست. بناهای باشکوه ندارد و قاموس افتخاراتش را سال⁭ها است که موریانه⁭های غیرت جویده⁭اند. از گذشته⁭های دور آن چیزی نمی⁭گویم… به⁭نظر می⁭رسد کابل عزم ندارد به این زودی⁭ها شهری باشد در ادامه⁭ی همه⁭ی شهرهای عالم. کابل دهکده⁭ی بزرگی است که به⁭گونه⁭ی بی⁭رویه⁭یی وسعت یافته.” ص. ۱۹۸

او در دو صفحه⁭ی بعد نیز وصف کابل را چنین ادامه می⁭دهد:

“در شعبه⁭ی خواهران مدرسه⁭ی آیت⁭الله شیخ شاه ولی⁭الدین قندهاری دختران «مبطلات وضو» می⁭خوانند، «قَبِلتُ» را هجی می⁭کندد، حدیث صیغه می⁭آموزند، آداب «جماع موقوفه» را مشق می⁭کنند و در محله⁭ی دلگیرتر شهر جوانان از پشت تی⁭شرت چه⁭گوارا پُز می⁭دهند و در پس دود سیگار برگ به سبک چپی⁭های قرن مرده قایم⁭باشک⁭بازی می⁭کنند.”

میرجان در کابل به روزنامه⁭نگاری و ترجمه می⁭پردازد. او با دختری ارزگانی به نام مرجان آشنا می⁭شود. عشقی از دیدار آنان جوانه می⁭زند. میرجان نمی⁭تواند از فکر او بیرون بیاید، و درمی⁭یابد که:

“ناممکن است بتوان با امیال خفته در باره⁭ی یک زن جوان اندیشید. پس بی⁭آن⁭که احساس گناه کرده باشم، طاق⁭باز به پشت غلتیدم و شاخک⁭های حسی⁭ام را تا آن⁭جا که ممکن بود بلند کردم. آن⁭گاه بلاواسطه و مستقیم به قسمت⁭های بدن یک زن اندیشیدم. به چشم⁭های افتاده و پرنورش، به گونه⁭های گلابی، گلوی سبزه و پستان⁭های زبرش. به تمامی اعضای محرمانه⁭ی او که به علت راندن دایمی زنان از حوزه⁭ی عمومی اکنون نام بردنش حتا برای من هم دشوار می⁭نماید. به آن مهم⁭ترین نقطه⁭ی وجود او اندیشیدم که خاست⁭گاه بشریت فراموش⁭کار است. به آن حریم یگانه که اولین و آخرین مأمن آدمی⁭زاد است. مستقیم به همان جایی فکر کردم که همه⁭ی ما در آن نُضج می⁭گیریم، ولی هم⁭اکنون متأثر از همه⁭ی مردانی که چنین کرده⁭اند، نامش را در تکه⁭های تابو پیچانده⁭ایم. خود من مدت⁭هاست که این زیباترین کلمه را از یاد برده⁭ام.” ص. ۲۲۵

سرانجام برای نخستین بار، او دختر را به آپارتمانش دعوت می⁭کند و در شام غریبان حسین، از میان دسته⁭های عزادار می⁭گذرند تا به آن⁭جا برسند:

“وقتی درون آپارتمان یک اتاقه⁭ هر دوی⁭مان را تنها یافتیم، ناگهان صدای ضربان قلب⁭های⁭مان واویلای سه⁭صدهزار خانوار را زیر گرفت. دیگر آواز برخورد قمه⁭ها، شرنگس زنجیرها و عربده⁭ی سینه⁭زن⁭ها و نوحه⁭سرایان به موسیقی گنگی می⁭مانست که انگار از پس قرن⁭ها به ما می⁭رسید و هم⁭چون یک پس⁭زمینه⁭ی مبهم و زمختی جذاب دنیا معاشقه⁭ی نخستین ما را داشت تکمیل می⁭کرد.“[۱] ص. ۲۳۹

کسانی از هم⁭ولایتی⁭هایش که می⁭دانسته⁭اند او مجرد است، و دیده⁭اند که با زنی به خانه رفته است، آن⁭ها را از رختخواب بیرون می⁭کشند و کسی از میان آنان مرجان را به نام دیگری می⁭خواند، نامی که تهمت زنای با محارم را یدک می⁭کشد، و خشم دادستان را چنان برمی⁭انگیزد که در دادگاه سخنانی می⁭گوید که برای همه⁭ی آنان که اخبار دادگاه⁭های اسلامی را شنیده و خوانده⁭اند، بسیار آشناست. تو گویی که چنین عملی تنها فساد و جنایتی است که در این کشورها وجود دارد، و اگر چنین کارهایی انجام نگیرد، مملکتشان بهشتِ برین می⁭شود:

“جلالت مآبان محترم؛ اگر امروز زبانم لکنه دارد و تنم می⁭لرزد به⁭دلیل آن است که چهارده ماه و هشت روز است که درگیر این سیاه⁭ترین دوسیه⁭ی سال⁭های زنده⁭گی⁭ام بوده⁭ام این مرد یک محکوم جنایی نیست. مجموع⁭الفواسد است. سرش لانه⁭ی شیطان، سینه⁭اش خورجین وسواس، قلبش حفره⁭ی تاریک و خونش معجون خطرناک است. او به هیچ ارزشی پابند نیست. چون از خود هیچ چیزی ندارد. در چهارده ماه و هشت روز تنها یک زن زانیه تقاضای ملاقاتش کرده بود. دیگر از خود هیچ خویش و قومی ندارد.” ص. ۲۵۷

پی⁭آمدهای انتشار رُمان

تقی بختیاری پیش از این رمان دیگری را به⁭نام “بلوای خفتگان” منتشر کرده است که گویا مورد توجه منتقدان و خوانندگان علاقه⁭من به ‏ادبیات قرار گرفته است‎.

“گُم⁭نامی” در ادبیات افغانستان رمان مهمّی است که قصد تابوشکنی و درافتادن با دُگم⁭های مزاحمِ پیشرفت در این کشور را کرده است.

به گفته⁭ی سایت خبرگزاری بُخدی، انتشار رمان گمنامی در بین منتقدان افغانستان با واکنش های متعددی رو به رو بوده است‎. این خبرگزاری از قول علی امیری، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه ابن‌سینا می نویسد: “گمنامی اثری موفق و ماندگار است. ناکامیهای ‏گمنامی ناشی از قریب به محال بودن و مطلقا دشوار بودن نوشتن در روزگار ما است. گمنامی تلاشی است برای ‏گشودن مسیرِ مسدودِ نوشتن … گمنامی اثری جدی است‎.”

امیری افزوده است: “این رمان کوشش مستقلی است جهت گشودن راه کور نوشتن و تلاشی است برای به یاد آوردن؛ ‏یاد آوردن دردها، دهشت⁭ها و غصه⁭هایی که بی⁭تردید بر بازوان نسل امروز و فردا سنگینی می⁭کند و خواهد کرد‎.”

و نیز: “گمنامی بسی حکایت⁭ها را ناگفته رها کرده است، اما آنچه را که گفته است مهم و ‏اصیل است. آنچه گفته شده است حکایت حال همه ما است؛ حکایت ما بی زبان⁭ها که درد و دهشت خود را از بس که ‏زیاد است، گفته نمی⁭توانیم‎.”

به نقل از همین سایت، منتقد دیگر، کاوه جبران گفته است: “من با خواندن این کتاب به شدت ارادتمند این نویسنده شده⁭ام و تاکید دارم که جسارت نویسنده ‏در این رمان خیلی مهم است و این رمان نه تنها ماندگار خواهد بود بلکه از این نظر الگویی است برای نویسندگان ‏آینده این وطن‎.»

عجیب نیست که می⁭شنویم انتشار چنین رمانی، برای نویسنده⁭ی آن دردسرهایی ایجاد کرده است. درافتادن با اخلاقی که در پی صدها سال با شیر مادر وارد تن فرزندان یک سرزمین می⁭شود و جدّ اندر جدّ انتقال می⁭یابد، و درافتادن با سنّت⁭هایی که صدها سال کسی توان درافتادن با آن⁭ها را به⁭دست نیاورده، و نهادنِ نشانِ پرسش، و ایجادِ شک در برابر آن⁭چه به⁭نام دین بر جامعه حاکم کرده⁭اند، بی⁭شک پیامدهایی دارد که گاهی تاوان آن به گرانی جانِ انسانی است که شهامتِ گفتن یافته است.

تقی بختیاری مدرک⁭هایی را در اختیار خبرنگاران خبرگزاری بُخدی قرار داده است، که نشان می دهد او را به مرگ تهدید ‏کرده⁭اند‎. عدّه⁭ای کتابش را سوزانده و همراه با نامه⁭ای که در آن نوشته شده ‏‏”منتظر مرگ خودت باش”، برایش فرستاده⁭اند. البته ناشر و فروشندگان کتاب نیز از این تهدیدها برحذر نمانده⁭اند.

آن⁭چه که گفته شد نشان⁭دهنده⁭ی این است که محمدجان تقی بختیاری کتاب مهمّی نوشته است. بی⁭شک “گُم⁭نامی” در ادبیات افغانستان رمان مهمّی است که قصد تابوشکنی و درافتادن با دُگم⁭های مزاحمِ پیشرفت در این کشور را کرده است. امّا این الزامأ بدان معنی نیست که ما با یک رمان درجه یک طرفیم. این رمان کشش لازم را برای خواندن ایجاد می⁭کند، پرسش⁭های مهمّی را که برای افغانستان و مردم آن حیاتی است مطرح می⁭کند، و صحنه⁭های خوبی را نیز می⁭آفریند. اما اشکال⁭هایی نیز دارد. از جمله آن⁭که تکرار و زیاده⁭گویی در آن زیاد است. بعضی صحنه⁭های آن منطقی و قابل پذیرش نیستند، مانند صحنه⁭ای که میرجان مورد تجاوز مدرّس مدرسه⁭ی دینی قرار می⁭گیرد. داستان چنین گفته می⁭شود که میرجان وقتی می⁭فهمد به او تجاوز شده، که می⁭بیند آیت⁭الله نفس⁭نفس زنان در کنارش افتاده و کارش را تمام کرده است! من نمی⁭فهمم چگونه ممکن است به کسی تجاوز شود و او از خواب بیدار نشود!

تقی بختیاری در چند مورد خواسته است داستان را با داستان آفرینش و زایش حوّا از دنده⁭ی چپِ آدم پیوند دهد که به گمان من ناموفق از آب درآمده است.

در صفحه⁭ی ۱۲۳، میرجان که در یک پارک است، ناگهانی و بی مقدمه از پیش دایی⁭اش سر درمی⁭آورد.

جمله⁭هایی هم در کتاب هست که معلوم نیست بابت آن باید یخه⁭ی نویسنده را گرفت، یا ویراستار را. چند جمله را تنها برای نمونه در این⁭جا می⁭آورم:

“سکوت قبرستان دوباره به سراغ همه⁭ی ما رسید و آفتاب که در آن بالا داشت از دل آسمان موقعیتش را کج می⁭کرد.” صفحه⁭ی ۸۷ که می⁭بینیم جمله⁭ی دوم ناقص است.

“به گمانم نتوانسته بودم سینه⁭بند را میان زباله⁭های مواد ساختمانی به امان خدا رها کنم.” ص. ۱۵۸د ر این⁭جا “به گمانم” نباید آورده شود. او یا توانسته است این کار را بکند، یانه، و دیگر گمان کردن جایی ندارد.

من دو غلط املایی هم دیدم که می⁭تواند موقع نوشتن پیش آمده باشد. یکی صدای اسب، یعنی شیهه است که “شیحه” نوشته شده، و دیگری تلاطم که به⁭صورت “طلاتم” آمده است.

[۱] . جمله⁭ی آخر به همین شکل در کتاب آمده و معنا را خوب نمی⁭رساند. شاید باید آن⁭را این⁭گونه نوشت: “هم⁭چون پس⁭زمینه⁭ی مبهم و زمختی جذابیت دنیای معاشقه⁭ی نخستین ما را داشت تکمیل می⁭کرد “، یا ” هم⁭چون پس⁭زمینه⁭ای مبهم و زمخت، جذابیت دنیای معاشقه⁭ی نخستین ما را داشت تکمیل می⁭کرد “.

آخرین مطالب

آگهی

مطالب پربیننده

دریافت خبرنامه زمانه

در نقد و بررسی رمان «گم‌نامی» نوشته محمدجان تقی بختیاری

سهم و نفوذِ فرهنگ در دین، و دین در فرهنگ

مسعود کدخدایی