رابرت نایه – بعید است هنوز از ماجرا خبر نگرفته باشید؛ اما برای کسانی که پیگیر موضوع شده‌اند باید گفت انفجار و برخورد شهابسنگ ۳۰۰ کیلوتُنی روسیه صرفاً حادثه‌ای زمان‌بر، اما بی‌وقت و وعده بود که زمین‌مان به دفعات آن را تجربه کرده است.
نورش از آفتاب روز هم بیشتر بود و چند ثانیه بعدش که با گذر از فراز مناطق مسکونی سلسله جبال اورال به زمین خورد، موج شوکی عظیمی را رها کرد و هرچه شیشه در آن حوالی بوده را خرد و خاکشیر کرد. همین موج شوکی، دست‌کم ۱۱۰۰ مجروح برداشت؛ پس مجروحین این ماجرا، از برخورد مستقیم شهابسنگ – که سرعتی در حدود ۲۰ کیلومتر بر ثانیه هم داشته – نبوده که مجروح شدند. قطعه‌ی بزرگی از شهابسنگ کذا در دریاچه منجمدی در اطراف شهر چبارکول فرود آمده و حفره‌ای هم به قطر تقریبی ۶ متر از خوش به جا گذاشته است.
همان‌طور که طرفداران پر و پاقرص آسمان خوب می‌دانند، زمین هم مثل سایر سیارات و اقمار منظومه شمسیمان آماج گلوله‌های سرزده‌ی کیهانی بوده و هست. هر روزه ده‌ها هزار دانهْ شن و قلوه‌سنگ باقیمانده از روزهای آغازین پیدایش منظومه شمسیمان، به طبقات فوقانی جو می‌خورند. اکثرشان در آن واحد تبخیر می‌شوند و نه‌تنها خطری ندارند، که بعضاً آتش‌بازی‌های باشکوه و چشمگیری را در پهنه آسمان شب رقم می‌زنند.
نمای ماهواره‌ای از ابر غبارین حاصل از سوختن بخشی از شهابسنگ چلیابینسک حین اصطکاک با طبقات فوقانی جو زمین؛ از دید ابزار SEVIRI، مستقر بر ماهواره اروپایی Meteosat-10 (لکه سفیدرنگ میانه تصویر)
اما گاه‌گداری، شاید هر از چند دهه یا حتی قرن، سیاره‌مان در تیررس اجرام چنان بزرگی واقع می‌شود که پایشان به سطح زمین هم می‌رسد و دردسرآفرین می‌شوند. این درست همان اتفاقی‌ست که دیروز صبح، حوالی ساعت ۹ و ۲۰ دقیقه صبح به وقت محلی در کوهستان اورال روسیه، واقع در غرب این کشور اتفاق افتاد.
به‌گفته پیتر براون (Peter Brown) از دانشمندان دانشگاه اونتاریوی غربی که مدت‌هاست علاقه و تحقیقاتش معطوف به برخوردهای شهابسنگی‌ست، این مورد اخیر حدود ۳۰۰ کیلوتن انرژی جنبشی (معادل ۲۰ بمب هیروشیما) را با خودش حمل می‌کرده و با سرعتی در حدود ۲۰ کیلومتر بر ثانیه به جو زمین خورده (که برای خرده‌سیارک‌های نزدیک زمین امر شایعی‌ست). حدود ۱۵ متر قطر داشته، و وزنی هم معادل ۷۰۰۰ تن. برخوردش با زاویه منفرجه ۲۰ درجه در ارتفاع تقریبی ۱۵ یا ۲۰ کیلومتر از سطح زمین رخ داده است.
این‌ها همه یعنی‌که ما دیروز شاهد بزرگ‌ترین برخورد شهابسنگی تاریخ معاصر از سال ۱۹۰۸ میلادی – در جنگل‌های تونگوسکای روسیه – بودیم (که حتی رکورد شهابسنگ سیخوته-آلن را که در سال ۱۹۴۷ – و باز در روسیه به زمین خورده – را شکست).
اما شهابسنگی که تا چند وقت دیگر احتمالاً اسم‌اش را به‌شکل «شهابسنگ چلیابینسک» در جراید و کتب علمی بخوانید، حوالی شهر چلیابیسنک، واقع در جنوب استان یکاترینبرگ روسیه منفجر شد. موج حاصل از این برخورد، پنجره‌های دست‌کم شش شهر و روستای مجاور را شکست و اکثر مجروحیت‌های گزارش‌شده را هم به همین منوال ایجاد کرد. خوشبختانه هنوز هیچ خبری از تلفات احتمالی به دست‌مان نرسیده، اما جراحت بعضی آنقدرها شدید بوده که پایشان به بیمارستان باز شود. آرزوی ما هم این است که هرچه‌زودتر بهتر شوند.
حالا جالب اینجاست (و آن‌هم چه جالبی!) که این برخورد نادر، درست ۱۶ ساعت قبل از عبور سیارک 2012 DA14 از نزدیک‌ترین فاصله‌اش تا زمین رخ داد. ازآنجاکه این دو خرده‌سیارک از مسیرهای کاملاً مختلفی به زمین نزدیک شده‌اند، احتمال هرگونه خط و ربطی بین‌شان منتفی‌ست. دَن دوردا (Dan Durda) از اخترشناسان «انیستیتو مطالعات جنوب غرب» کلرادو می‌گوید: “این برخورد شهابسنگی، هیچ ارتباطی به DA14 نه دارد و نه می‌توانسته داشته باشد. این یک تصادف محض است”.
ولی همین تصادف محض می‌تواند زنگ خطری برای توجه هرچه‌بیشترمان به چنین وقایع نادری باشد. برعکس خرده‌سیارک ۱۵ متری روسیه، 2012 DA14 آنقدرها بزرگ بود که در صورت برخوردش به زمین می‌توانست مصیبت تمام‌عیاری را رقم بزند. با پوشش تصویری و خبری حیرت‌انگیز برخورد اخیر و صدها مجروحی که عملاً در پی داشت، امیدوارم دیگر افکار عمومی به اهمیت چنین تهدیدی مجاب شده باشند. ستاره‌شناسان سال‌هاست که هشدار می‌دهند و دیگر وقتش رسیده که ما هم آن را جدی بگیریم.
خسارات ناشی از برخورد شهابسنگ تونگوسکا در سال ۱۹۰۸ میلادی به جنگل‌های تایگای سیبری / آکادمی علوم شوروی – از مجموعه‌عکس‌های سفر کاوشی تیم روسی در سال ۱۹۲۷، به سرپرستی لئونید کولیک
خوشبختانه ستاره‌شناسان (که اکثرشان هم آمریکایی‌اند) بودجه و مایحتاج کافی برای شناسایی تقریباً کل خرده‌سیارک‌های چندکیلومتری حول و حوش زمین را دارند؛ خرده‌سیارک‌های بنیان‌کَنی مثل همان تخته‌سنگ ۱۰ کیلومتری یوکاتان، که ۶۵ میلیون سال پیش به استیلای ده‌ها میلیون‌ساله دایناسورها پایان داد (و فقط به پرنده‌هایشان کمی فرصت بقا داد). هیچ‌کدام از این تخته‌سنگ‌ها تا چندصد سال آینده به زمین نخواهند خورد.
اما تخته‌سنگ‌های مخوف کوچک‌تری هم هستند. مصداق‌اش همان سنگ چندده‌متری‌ای که در سی‌ام ژوئن ۱۹۰۸ میلادی بر فراز حوزه رود تونگوسکای سیبری منفجر شد و ۲۰۷۰ کیلومتر از جنگل‌های تایگای منطقه را با خاک یکسان کرد. اگر چنین جرمی بر فراز یک منطقه مسکونی منفجر می‌شد، می‌توانست صدها هزار نفر را به کشتن بدهد.
همیشه کنجکاو این موضوع‌ام که اگر رخداد تونگوسکا در شوروی سال‌های ۱۹۵۸ یا ۱۰۶۸ یا ۱۹۷۸ به جای ۱۹۰۸ رخ می‌داد، چطور می‌شد؟ با توجه به فضای امنیتی شدید سالیان جنگ سرد، آیا دولت شوروی هوس نمی‌کرد محض زهر چشم، چندتایی از آن کلاهک‌های هسته‌ای‌اش را روانه آمریکا کند و لذا جنگ هسته‌ای را به‌عینه راه بیاندازد؟ همین دیروز صبح، ولادیمیر ژیرینوفسکی (Vladimir Zhirinovsky)، رهبر حزب ملی‌گرای روسیه، فوراً در اخبار ظاهر شد و با انکار اینکه رخداد چلیابینسک در واقع یک برخورد شهابسنگی بوده، مدعی شد این ماجرا تماماً زیر سر آزمایشات تسلیحاتی آمریکاست. ولی شهابسنگ‌هایی که بالای سر سایر کشورهای هسته‌ای منفجر شده‌اند چه؟ نیروی هوایی ایالات متحده، مجهز به سامانه‌های پیشرفته‌ای‌ست که فوراً می‌توانند هر شهابسنگی را از یک موشک قاره‌پیما تشخیص بدهند. اما اغلب کشورها فاقد این فناوری‌اند.
گرچه من به‌شدت از آسیب‌دیدگی هم‌نوعان روسی‌ام متأسفم، اما امیدوارم انسان‌ها دیگر به حد کافی درس گرفته باشند. «خبر خوب» دیروز این بود که واقعه چلیابینسک آنقدرها مهم بوده که مثل زنگ خطری برای همگان باشد و آنقدرها هم ملایم و محدود که تلفاتی را در پی نداشته باشد. من که قرار نیست هر شب‌ام را از ترس چنین وقایعی صبح کنم و مطمئنم که شما هم نمی‌کنید. بلایای دیگری – چه طبیعی و چه مصنوعی – بوده و هست که رتبه بالاتری را در سیاهه “تهدیدها”ی‌مان به خود اختصاص داده‌اند.
اما موضوع جالبی که راجع به رخدادهای شهابسنگی جلب نظر می‌کند این است که ما در قبال این وقایع، برخلاف زمین‌لرزه، آتشفشان و سایر بلایایی از این دست، دست‌مان کاملاً خالی‌ست. اما می‌توانیم این شهابسنگ‌ها را پیدا کنیم، ردشان را بزنیم و مسیرشان را تا سالیان بعد هم پیش‌بینی کنیم. حتی هم اگر بر فرض محال حادثه‌ای زمین‌مان را تهدید کند و وقت کافی برای واکنش داشته باشیم، احتمالاً بتوانیم این شهابسنگ مهاجم را از راه به در کنیم. با اتفاقی که دیروز افتاد، دیگر هر دولتی در جهان فهمیده که احتمال تکرار همین وقایع در خاک خودشان هم هست.
فیلمی از مقاطع مختلف سقوط شهابسنگ
در همین زمینه:
توضیحات تصاویر:
۱ – نمایی از لحظه ورود شهابسنگ چلیابینسک به آسمان این شهر / منبع: Universe Today
۲ – نمای ماهواره‌ای از ابر غبارین حاصل از سوختن بخشی از شهابسنگ چلیابینسک حین اصطکاک با طبقات فوقانی جو زمین؛ از دید ابزار SEVIRI، مستقر بر ماهواره اروپایی Meteosat-10 (لکه سفیدرنگ میانه تصویر) / منبع: European Space Agency/EUMETSAT
۳ – خسارات ناشی از برخورد شهابسنگ تونگوسکا در سال ۱۹۰۸ میلادی به جنگل‌های تایگای سیبری / آکادمی علوم شوروی – از مجموعه‌عکس‌های سفر کاوشی تیم روسی در سال ۱۹۲۷، به سرپرستی لئونید کولیک
منبع: Sky and Telescope