تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران ادامه دارد. موافقان و مخالفان برنامه هسته‌ای از زاویه‌های متفاوتی له یا علیه آن استدلال می‌کنند که یکی از آن زاویه‌ها، مسأله انرژی پاک و حفاظت از محیط زیست است. برخی انرژی هسته‌ای را تنها راه برای کاهش سوزاندن سوخت فسیلی و منبعی مهم برای تولید برق می‌دانند. در قطب مخالف، منتقدان هشدار می‌دهند که انرژی هسته‌ای به لحاظ اقتصادی و زیست‌محیطی پرهزینه و توجیه‌ناپذیر است و ایران می‌تواند از منابع تجدیدپذیر سرشاری همچون انرژی خورشیدی یا بادی بهره ببرد. امیر سلطان‌زاده در مقاله زیر استدلال می‌کند که انرژی خورشیدی می‌تواند جایگزینی مناسب برای انرژی هسته‌ای در ایران باشد.
موضوع استفاده از منابع انرژی جایگزین سوخت‌های فسیلی، امروزه بیش از گذشته مورد توجه قرار دارد و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از شروط لازم برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار تا سال ۲۰۳۰ است. به همین دلیل این موضوع در بسیاری از کشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگرکنفرانس پاریس و تعهدات بین‌المللی بسیاری از کشورها در مورد کاهش تولید دی‌اکسید کربن، باعث شده تا سرمایه‌گذاری در این زمینه افزایش یابد. نتیجه این سرمایه‌گذاری‌ها تا اینجا کاهش شدید قیمت تمام شده برق تولید شده توسط انرژی‌های تجدیدپذیر است.
یکی از منابع انرژی تجدیدپذیر که اتفاقا در کشور ما ایران نیز به وفور در دسترس است، انرژی خورشیدی است. سالهاست که بحث استفاده از انرژی خورشیدی در کشور ما مطرح است اما متاسفانه تا امروز این موضوع به صورت یک راهکار مورد توجه جدی مسئولان قرار نگرفته است. اگرچه چندین نیروگاه خورشیدی در سال‌های اخیر در استان‌های مختلف ایران احداث شده اند.
بسیاری از کشورهای جهان، استفاده از انرژی خورشیدی را در اولویت سبد انرژی خود قرار داده‌اند. با توجه به افزایش استفاده از انرژی خورشیدی در جهان، سرمایه‌گذاری‌های وسیعی نیز در زمینه ارتقای تکنولوژی و بهره‌وری پنل‌های خورشیدی صورت گرفته است. از این رو هزینه تمام‌شده هر کیلو وات ساعت از انرژی خورشیدی در برخی مناطق جهان تا حد ۲ سنت کاهش یافته است.
ارتقای تکنولوژی تولید برق از پنل‌های خورشیدی و رشد بازار مصرف، باعث شده تا رقابت شدیدی بین شرکت‌های تولیدکننده برای ساخت و توسعه مزارع پنل‌های خورشیدی ایجاد شود. به عبارت دیگر امروزه بیش از گذشته استفاده از انرژی خورشیدی توجیه اقتصادی دارد و امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی زیادی را نیز به همراه دارد. همچنین امکان استفاده از این پنل‌ها در دورافتاده‌ترین مناطق این نوید را می‌دهد که انرژی به عنوان پایه اصلی توسعه را می‌توان به همه نقاط توسعه نیافته انتقال داد.
یکی دیگر از مزایای انرژی خورشیدی به نسبت انرژی‌های دیگر، رایگان بودن منبع انرژی است. به عبارت دیگر ما برای انرژی خورشیدی پولی پرداخت نمی‌کنیم اما برای نیروگاههای اتمی و نیروگاههای وابسته به منابع فسیلی، تغییر قیمت سوخت می‌تواند بر روی قیمت تمام شده ما تاثیر بگذارد.
برای مثال در همسایه ما کشور امارات متحده با سرمایه‌گذاری وسیع در زمینه انرژی خورشیدی، امکان تولید برق به صورت صنعتی را فراهم کرده است. این کشور قصد دارد تا بخش بزرگی از آب مورد نیاز خود را با استفاده از طرح نمک‌زدایی از دریا تامین کند. با توجه به اینکه نمک‌زدایی نیازمند انرژی زیادی است و همچنین توسعه پایدار در این کشور به عنوان هدفی اصلی در نظر گرفته شده، استفاده از مزرعه‌های تولید انرژی خورشیدی به عنوان منبع انرژی در پروسه نمک‌زدایی در نظر گرفته شده است.
البته امارات تنها کشور خاورمیانه در این زمینه نیست. عربستان سعودی دیگر کشور نفت‌خیز خاورمیانه، علیرغم داشتن منابع سرشار فسیلی، قراردادی ارزشمند با یک شرکت ژاپنی منعقد کرده تا برای این کشور مزرعه پنل خورشیدی ایجاد کند. ساخت این مزرعه قرار است تا پایان سال ۲۰۳۰ به پایان برسد و به بزرگترین مزرعه تولید برق از انرژی خورشیدی در جهان تبدیل شود. بر اساس این قرارداد شرکت ژاپنی متعهد شده تکنولوژی نگهداری و ساخت را نیز منتقل کند. عربستان سعودی از کشورهای کم‌آب است. از این رو این کشور یکی از بزرگترین وارد کننده‌های موادغذایی در جهان است.
پیش از این عربستان بارها سعی کرده بود تا با کشت فرا سرزمینی یا شیرین کردن آب دریا به منظورکشاورزی درون خاکش، امنیت غذایی خود را افزایش دهد. اما به دلیل هزینه سنگین شیرین سازی آب دریا از این کار منصرف شد. اما به نظر می‌رسد ساخت این مزرعه پنل خورشیدی می‌تواند کمک بزرگی به آرزوی ساکنان عربستان بکند.
افزایش اقبال به انرژی خورشیدی تنها به خاورمیانه محدود نمی‌شود. کشور شیلی در آمریکای جنوبی از دیگر نقاطی است که بهره‌برداری از انرژی خورشیدی در آن رو به افزایش است. تا سال ۱۹۹۵ شیلی یکی از بزرگترین واردکننده‌های انرژی در آمریکای جنوبی بود. این کشور وابستگی شدیدی به گار وارداتی از آرژانتین داشت. اما بالاخره بر اثر یک اختلاف تجاری، آرژانتین مدتی صدور گاز به این کشور را قطع کرد. از آن زمان شیلی تصمیم گرفت تا در زمینه تولید انرژی مورد نیازش، خودکفا شود.
بیابان آتاکاما در شمال کشور شیلی، یکی از خشک‌ترین مناطق جهان است. این منطقه لم‌یزرع، امروز به یکی از نقاط اصلی تولید انرژی خورشیدی در شیلی تبدیل شده است. رقابت شدیدی بین شرکت‌های بین المللی برای سرمایه‌گذاری در این نقطه وجود دارد. تولید انرژی پاک خورشیدی در آتاکاما باعث شده تا قیمت برق تولیدی طی ۴ سال به شدت کاهش پیدا کند. آسمان این بیابان در طول سال تقریبا ۳۶۰ روز صاف و بدون ابر است. در حال حاضر در آتاکاما هر کیلو وات ساعت انرژی خورشیدی در حدود ۲,۱ سنت تولید می‌شود.
فارغ از نیاز داخلی، شیلی در نظر دارد تا با توسعه مزارع پنل‌خورشیدی در این کشور، امکان صادرات برق را نیز فراهم کند. حاکمان شیلی با یک برنامه ریزی منطقی، بخشی از این کشور را که عملا هیچ کارایی نداشت را به زمینی برای تولید ارزش افزوده اقتصادی کردند. امروزه شیلی به عنوان الگوی موفقی در رابطه با این بخش از توسعه پایدار تبدیل شده است. در این مقاله سعی کردم از کشورهایی با شرایط جغرافیایی نزدیک به ایران و در حال توسعه مثال بزنم. اما نباید از تلاش و سرمایه‌گذاری عظیم کشورهایی مانند استرالیا، ایالات متحده و حتی آلمان در این زمینه چشم‌پوشی کنیم. صحبت‌هایی مبنی بر تولید انرژی برق در صحرای آفریقا و صادرات آن به اروپا نیز وجود دارد. تمام اینها نشان می‌دهد که جهان طی چند دهه آینده قطعا دچار تغییرات وسیعی در زمینه تولید و استفاده از انرژی خواهد شد.
کشور ما ایران، یکی از غنی‌ترین مناطق در زمینه دسترسی به انرژی خورشیدی را دارد. شاید بتوان نقطه شبیه به بیابان آتاکاما در شیلی را، کویر لوت در ایران عنوان کرد. محلی مناسب برای تولید برق از انرژی خورشیدی که می‌تواند ما را در جهت اهداف توسعه پایدار قرار دهد.
با این حال به نظر می‌رسد حاکمان ایران به جای انرژی‌های تجدیدپذیر، سرمایه‌کلانی را صرف تولید برق از انرژی هسته‌ای کرده‌اند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای توسعه یافته جهان از جمله فرانسه و آلمان، برنامه میان‌مدتی را برای تعطیلی نیروگاههای هسته‌ای خود تا سال ۲۰۵۰ در نظر گرفته‌اند.
عوارض زیست‌محیطی این نیروگاه‌ها و هزینه بالای نابودی وکاهش عوارض زباله‌های هسته‌ای توسط آنها، دلایل منطقی برای تغییر منابع انرژی تلقی می‌شوند. لازم به یادآوری است که بین کشورهای مختلف اختلاف‌های وسیعی برای دفن و نگهداری زباله‌های هسته‌ای وجود دارد. تقریبا هیچ کشوری حاضر نیست عوارض تشعشعات زباله های هسته‌ای را در کشور خود بپذیرد.
از سوی دیگر به شکل تقریبی انرژی هسته‌ای ده برابر گرانتر از انرژی خورشیدی است. پس از فاجعه چرنوبیل، افکار عمومی نگاه منفی نسبت به راکتورهای هسته‌ای پیدا کرد. نیروگاههای هسته‌ای امروزه بسیار پیچیده‌تر از گذشته است. از این رو ساخت این نیروگاه‌ها بسیار گران تمام می شود.
پیش از آنکه قیمت انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی به طور رقابتی کاهش پیدا کند، انرژی هسته‌ای بهترین گزینه برای جایگزینی انرژی های فسیلی بود. اما امروزه در حالی که در ارزانترین حالت ممکن هر کیلو وات ساعت انرژی هسته‌ای حدود ۱۲ سنت است و انرژی خورشیدی تا ۲ سنت در هر کیلووات کاهش یافته، این رقابت بیش از پیش است. فارغ از اینکه روند رو به کاهش انرژی خورشیدی همچنان ادامه دارد. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری اولیه برای انرژی هسته‌ای به مراتب بیش از انرژی خورشیدی است. به هر روی با توجه به نسبت هزینه به سود، در حال حاضر انرژی خورشیدی مقرون به صرفه است.
دلایل دیگری هم برای توسعه انرژی خورشیدی در ایران وجود دارد. ایران در منطقه خشک قرار دارد و منابع آب شیرین آن محدود است. یکی از راههای جبران کمبود آب شیرین، خصوصا در مناطق جنوبی ایران، نمک زدایی از آب دریاست. اما این پروسه بسیار انرژی بر است. اما اگر انرژی پاکی مانند خورشید را به عنوان منبع در نظر بگیریم، نمک زدایی از آب دریا توجیه اقتصادی پیدا می کند. اگرچه این موضوع نیاز به تصمیم جدی دارد.
تجربه موفق کشورهای دیگر با شرایط مشابه ایران، وجود مناطقی با آسمان بدون ابر در ۳۶۵ روز سال و نیاز روز افزون ایران به انرژی، نشان می‌دهد که توجه بیشتری باید برای انرژی های پاک، خصوصا انرژی خورشیدی در ایران باید صورت بگیرد. شاید اگر به جای سرمایه‌گذاری روی انرژی هسته‌ای ، بر روی انرژی خورشیدی تمرکز می‌کردیم، نه تنها به لحاظ سیاسی و اقتصادی متضرر نمی‌شدیم، بلکه می‌توانستیم امروز ایران را در زمره کشورهای پیشرو در زمینه تولید انرژی پاک و اهداف توسعه پایدار ۲۰۳۰ معرفی کنیم. به نظر می‌رسد بی توجهی ایران به مقوله توسعه انرژی خورشیدی در حالی که همسایه‌های نفت‌خیز این کشور در حال سرمایه‌گذاری‌های گسترده بر روی آن هستند، در میان مدت باعث عقب‌ماندگی ما از روند توسعه در جهان خواهد شد.
انرژی های جایگزین منابع فسیلی به سرعت در حال اقتصادی تر شدن هستند. همچنین ابزارهای مصرف کننده انرژی نیز در حال تطبیق داده شدن با این تغییر هستند. به گونه ای که به نظرم، مردم به خودروسازهایی که در پنج تا ده سال آینده کماکان به تولید خودروی های درون سوز مشغول باشند، خواهند خندید.
علاوه بر تحقیقات وسیعی که در زمینه بالاتر بردن بازده و عمر پنل های خورشیدی تجاری در جهان در جریان است، فناوری های مرتبط با ذخیره سازی انرژی الکتریکی که جنبه حیاتی دیگری از پاکسازی شبکه برق محسوب می شود نیز در حال پیشرفت هستند و خبرهای امیدوار کننده بسیاری در آن زمینه به گوش می رسد.
تولید برق از انرژی باد نیز سهم بزرگی در تامین انرژی ایفا خواهد کرد.
در زمینه هسته ای، به نظر نمی رسد نیروگاه های مبتنی بر شکافت هسته ای (نیروگاه های رایج هسته ای کنونی. مثل نیروگاه اتمی بوشهر)، دیگر یارای رقابت با خورشیدی و باد باشند. هرچند جام مقدس تولید انرژی یعنی گداخت هسته ای، در صورت موفقیت، ظرفیت آن را دارد که بشریت را برای همیشه از نگرانی تامین انرژی رها سازد.
مهدی / 02 September 2020