دانشگاه بن آلمان آرشیوی از نشریات ایرانی را گردآوریی کرده و در دسترس پژوهشگران و محققان قرار داده است. مجموعه‌ای کمیاب از برخی نشریات تحول‌آفرین در دوران پر تب و تاب انقلاب مشروطه تا سال‌‌های جنگ جهانی دوم و اشغال ایران.

آرشیو دانشگاه بن از نشریات ایرانی در فاصله بین مشروطه تا سال‌های جنگ جهانی دوم پژوهش درباره دوران بیداری ملی تا پیدایش طبقه کارمندان را سهل کرده است.

رشد سرمایه‌داری در ایران که با سست کردن پایه‌های نظام کهن سلطانی همراه است خواست مشروطیت و حکومت قانون را در جامعه ایران مطرح کرد. در آن ایام هم مانند امروز ارزش‌های مألوف بی‌اعتبار شده بودند و مردم و آزادی‌های اجتماعی در مرکز توجه روشنفکران قرار گرفته بودند. مطبوعات این دوران نیز متأثر از فرهنگ غرب با پرداختن به مسائل زندگی اجتماعی و انتقاد از حکومت استبدادی و خرافات و موهومات، وظیفه‌ای متفاوت به عهده گرفتند. در این سال‌ها، در سال‌های «بیداری ملی» نشریاتی مانند اختر، آینده، بهار، باباشمل، کاوه، مجلس و صور اسرافیل پدید آمدند.

دانشگاه بن آلمان آرشیوی از این نشریات که برخی از آن‌ها در تاریخ مطبوعات ایران تحول‌آفرین بودند گرد آورده است. فرصتی نیکو برای دانشجویان، پژوهشگران و اساتید که در زمینه تاریخ معاصر ایران فعالیت می‌کنند. اکنون همگان می‌توانند به آسانی به تاریخ حوادث آن ایام که در این نشریات ثبت شده است دسترسی یابند.

از مجلس تا اختر و جبل‌المتین

در میان نشریاتی که در آرشیو دانشگاه بن در دسترس همگان قرار گرفته است، «مجلس» که در فاصله بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۸ در ۳۲۵ شماره منتشر شد، برای درک جنبش مشروطه، شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران و مسأله روستا و اعتصاب‌ها و اعتراضات آن ایام جایگاه ویژه‌ای دارد. در این میان نامه‌ها به سردبیر مجلس از هر نظر بیانگر اختلافاتی بود که در جنبش مشروطه بین نیروهای ترقی‌خواه از یکسو و تاریک‌اندیشان از سوی دیگر درگرفته بود. دانشگاه بن در معرفی این نشریه یادآوری می‌کند که «مجلس» نشریه رسمی مجلس شورای ملی بود و با این هدف بنیان گذاشته شده بود که مردم را در جریان بحث‌ها در مجلس قرار دهد. نخستین قانون اساسی ایران که از اسناد مهم سکولاریسم در خاورمیانه هم به شمار می‌آید در مجلس اول به تصویب رسید و مظفرالدین شاه ۹ روز قبل از مرگش آن را امضا کرد.

چنانچه بخواهیم به آنچه که سبب بیداری ایرانیان شد پی ببریم، می‌بایست به مقالات میرزا آقاخان کرمانی، میرزا یوسف خان مستشارالدوله، میرزا حبیب اصفهانی، و فتح‌الله خان شیبانی در نشریه «اختر» مراجعه کنیم. اختر از حمایت سفیر ایران در عثمانی برخوردار بود و انتشار آن تا سال ۱۲۷۴ خورشیدی هم ادامه یافت.

سه عنصر اجتماعی: ترقی‌خواهان، علما و تجار

فریدون آدمیت، تاریخ‌نگار که آثار مرجعی درباره نهضت مشروطه از خود به جای گذاشته در ايدئولوژی نهضت مشروطيت ايران می‌نویسد:

«جنبش همگانی و اعتراض عام را سه عنصر اجتماعی به وجود آوردند: ترقيخواهان روشنفکر، علما، و بازرگانان [تجار بازار]. عنصر روشنفکر نمايندۀ حرکت ترقی و آزاديخواهی بود، تحرک فعلی داشت، و زمينه‌اش از نسل پيش فراهم گشته بود. فعاليت عنصر روحانی در آرايش دينی جلوه کرد با روح سياسی، ماهيت آن بيشتر انفعالی بود و کمتر فعلی. عنصر تاجر در پی تأمين حقوق مالی و جانی بود و مخالف نفوذ اقتصادی بيگانه.»

این سه عنصر اجتماعی را می‌توان در صور اسرافیل، مساوات (در آرشیو دانشگاه بن طبقه‌بندی نشده) و روح‌القدس بازیافت. این  نشریات با روی کار آمدن محمد علی شاه و به توپ بستن مجلس و برقراری استبداد صغیر در محاق قرار گرفتند. روح‌القدس به سردبیری سلطان العلما خراسانی، از علمای شیعه برای درک همسویی «عنصر روحانی» با ترقی‌خواهان در دوران مشروطه اهمیت دارد. زبان این نشریه پرتکلف بود که خود بیانگر ماهیت انفعالی «عنصر روحانی» در آن ایام است.

علاوه بر نشریات یاد شده، در دوران پر تب و تاب مشروطه نشریات مستقل دیگری هم با حمايت مالی تجار، در ايران و خارج از ايران منتشر می‌شدند، از جمله اختر (استانبول)، تربيت ( تهران)، همت (تبريز)، جبل‌المتين (کلکته)، پرورش (قاهره)، و قانون (لندن) که از این میان فقط نشریات اختر و تربیت و جبل‌المتین در آرشیو دانشگاه بن در دسترس است. از میان این نشریه‌ها جبل‌المتین (به سردبیری جلال‌الدین کاشان از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نشریه‌ها در دوران مشروطیت به شمار می‌آید و در تاریخ مطبوعات نقش موثری در بیداری ایرانیان داشته است. علاوه بر مقالات جاندار و آزادیخواهانه، به سبب کاغذ مرغوب و حروف خوب از اقبال خوانندگان برخوردار بود.  

کارمندان و بیداری زنان

به دنبال جنبش مشروطه و پا گرفتن حکومت پارلمانی، سازمان‌های اداری جدیدی برای اداره کشور به وجود آمد. تقی مدرسی، نویسنده فقید نام‌آشنا درباره خاستگاه طبقاتی کارمندان می‌نویسد که آن‌ها اغلب اشراف ورشکسته و فئودال‌های بی‌زمین بودند که به آستان ادارات دولتی روی می‌آوردند:

«آنان از ننگ بی‌پولی به ادارات دولتی می‌آمدند تا با حقوق معین و ثابتی که از دولت می‌گرفتند سرپوشی به روی مفلسی خود بگذارند (…) در مرحله دوم گروهی از روحانیون لباس‌های سنتی را درآوردند و در جوار رقبای اشرافی و محترم خود پشت میز اداره نشستند.» (ناکامی خانواده کارمندان، صدف)

از سال‌های ۱۳۰۰ شمسی به بعد کارمندان که از معدود تحصیلکردگان و باسوادان شهری بودند، مهم‌ترین مخاطب نشریات آن ایام هم شدند. آن‌ها فقط به کار اداری بسنده نمی‌‌‌کردند، خود روزنامه درمی‌آوردند و حتی حزب درست می‌کردند. از سال ۱۳۲۰ به بعد آن‌ها اصلی‌ترین قشر شهری شدند. برای درک این تحول اجتماعی، علاوه بر رمان‌های احتماعی در آن ایام (برای مثال تهران مخوف، مشفق کاظمی) نشریات آن زمان هم اهمیت دارد.

در میان نشریات آرشیو دانشگاه بن «بابا شمل» از خوش‌اقبال‌ترین نشریات طنز در سال‌های دهه ۱۳۲۰ جایگاه ویژه‌‌ای دارد. این نشریه به همت رضا گنجه‌ای پنجشنبه هر هفته در تهران منتشر می‌شد.  «درد دل بابا شمل»، «صفحه مجلس»، «روزنامه‌ها» و «می‌گویند» از ستون‌های ثابت این نشریه بود و مسائل سیاسی را با زبانی ساده و طنزآمیز و مردم‌پسند به میان عامه مردم می‌برد و به همین‌سبب هم اثرگذار بود. رضا گنجه‌ای با نام مستعار «مهندس اقتصاد» همراه با رهی معیری با نام مستعار زاغچه، مهندس سعید فزونی با نام مستعار مهندس‌الشعرا، ابراهیم صهبا با نام‌های مستعار شیخ سرنا و ابرام سرپا، و احمد گلچین معانی اشعار فکاهی باباشمل را می‌سرودند. در بحران اشغال آذربایجان لحن نویسندگان و شاعران «بابا شمل» صریح و جدی بود.

«یادگار» (عباس اقبال) و «شرق» (محمد رمضانی) از زمره نشریات بعد از مشروطه است که در آرشیو دانشگاه بن در دسترس قرار گرفته.

در میان این نشریات، «دانش» و به ویژه «شکوفه» (به سردبیری مریم عمید سمنانی)، نخستین و دومین نشریه زنان در ایران جایگاه بسیار قابل تأملی دارند. هدف شکوفه آشنا کردن زنان ایرانی با آثار ادبی و خرافه‌زدایی بود. به تدریج زبان و لحن این نشریه بی‌پرواتر شد و مقالاتی در انتقاد از کودک‌همسری منتشر کرد که اکنون هم متأسفانه همچنان قابل استناد است. شکوفه اما فقط به بحران‌های اجتماعی نمی‌‌پرداخت. استقلال ملی نیز از مهم‌ترین موضوعات آن بود. هر دو این نشریات در آرشیو دانشگاه بن جای گرفته‌اند.  

بیشتر بخوانید:

حقوق زنان در مطبوعات زن‌نگار ایران از ۱۹۱۰ تا ۱۹۲۵م