بر اساس پژوهشی که اوایل تیر ۹۹ در سایت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تحت عنوان «نیم نگاهی به شاخص‌های توسعه استان سیستان و بلوچستان» منتشر شده، این استان در مقایسه با سایر استان‌های ایران همواره در پایین‌ترین رده جدول شاخص‌های توسعه از جمله در بخش صنعت، کشاورزی، راه‌های ارتباطی، مسکن، بهداشت و آموزش قرار گرفته است.
بی‌آبی در روستاهای سیستان و بلوچستان / عکس از مهین محمدزاده – خبرگزاری تسنیم
بر پایه این پژوهش همچنین حاشیه‌نشینی که از آن تحت عنوان «سکونت‌گاه‌های غیررسمی» یاد شده، در شهرهای زابل، زاهدان، خاش، سراوان، چابهار، ایرانشهر، کنارک و دلگان بسیار گسترده است به طوری که حدود ۵۰ درصد جمعیت در محدوده شهرهای سراوان و چابهار، ۴۵ درصد جمعیت محدوده شهری زابل و ۳۴ درصد جمعیت محدوده شهری زاهدان، در سکونت‌گاه‌های غیررسمی به سر می‌برند.
به طور کلی اطلاعات و آمارهای منتشر شده در این پژوهش نشان می‌دهند حدود ۳۲ درصد جمعیت استان در هشت نقطه شهری که در بالا نامبرده شد، در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند که این مسأله رقمی حدود ۸۸۰ هزار نفر را در برمی‌گیرد.
از سوی دیگر بر اساس آخرین گزارش توسعه انسانی، نرخ باسوادی افراد بالای ۱۵ سال در ایران، ۸۵,۵ درصد است. «میانگین سال‌های تحصیل جمعیت بزرگسال» و «سال‌های مورد انتظار کودکان در سن ورود به مدرسه» دو زیرشاخص مهم در این بخش هستند. اگر چه وضعیت کشور در این زیرشاخص نسبتا مناسب ارزیابی می‌شود اما در استان سیستان و بلوچستان این وضعیت مناسب نیست.
همچنین بر پایه اطلاعات پژوهشی منتشر شده در سایت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، استان سیستان و بلوچستان از نظر میزان پوشش خدمات درمانی و میزان برخورداری از مراکز درمانی و مراقبت‌های اولیه، میزان برخورداری از تخت‌های بیمارستانی و میزان خدمات‌دهی بیمارستان‌ها، نسبت به متوسط کشوری در سطح بسیار نازل‌تری قرار دارد.
از سوی دیگر بر اساس اطلاعات آماری منتشر شده در سال ۱۳۹۷، شهرستان‌های با تراکم جمعیتی بالا و روستاهای تابعه آنها در این استان از جمله زاهدان، چابهار، قصر قند، نیک‌شهر، سرباز، مهرستان و خاش از نظر دسترسی به آب آشامیدنی سالم در شرایط بسیار نامطلوبی قرار دارند به نحوی که حتی آبرسانی برای صدها روستا با «تانکر» نیز انجام نمی‌شود و اهالی اجبارا از آب انبارها، رودخانه‌ها و برکه‌ها، آب آشامیدنی مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند.
این اطلاعات همچنین نشان می‌دهد تا سال ۱۳۹۷ روستانشینان تابعه هشت شهرستان، فاقد شبکه برق سراسری هستند که از آن میان، شهرستان زاهدان و حومه با در بر گرفتن بیش از ۲۴ درصد از جمعیت استان، از این منظر در شرایط بسیار نامطلوبی قرار دارد.
طرح این آمارها و اطلاعات در حالی‌ست که احمدعلی موهبتی، استاندار سیستان و بلوچستان هم در اوایل مهر ماه ۹۸ در حاشیه نشست با مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور در دفتر نهاد نمایندگی رهبری در امور اهل سنت، گفته است:
«سیستان و بلوچستان با دارا بودن یازده و نیم درصد مساحت کل کشور و با داشتن سه و نیم درصد جمعیت کشور، به دلیل پراکندگی بالای جمعیت، از نظر شاخص‌های توسعه فاصله زیادی با متوسط شاخص‌های کشور دارد.»
سیستان و بلوچستان، کرونا و پنهان‌کاری آمارها
طبق آمار ارائه شده از سوی محمد هاشمی شهری، رئیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، آمار رسمی مبتلایان به کرونا در استان سیستان و بلوچستان از مرز ۱۲ هزار نفر گذشته است و تا روز دوشنبه ۲۰ مرداد ماه، دست‌کم ۵۱۴ نفر از شهروندان ساکن این استان بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست داده‌اند.
ارائه این آمار از سوی رئیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان در حالی‌ست که بر پایه گزارش‌های منتشر شده از سوی فعالان بلوچ، آمار شیوع و قربانیان ویروس کرونا در این استان بسیار بیشتر از آمار رسمی اعلام شده از سوی مقام‌های بهداشتی استان است.
حبیب‌الله سربازی، فعال سیاسی بلوچ در گفتوگو با زمانه معتقد است شیوع گسترده ویروس کرونا در سیستان و بلوچستان ناشی از تصمیمات مسئولان دولتی است:
«در ماه‌های گذشته که کرونا در سراسر ایران به صورت گسترده شایع شده بود، و درست زمانی که مسئولان محلی سیستان و بلوچستان در تلاش برای ممانعت از تردد مسافران به این استان بودند، مسئولان دولتی از جمله حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، این استان را منطقه سفید اعلام کردند. از آن زمان موجی از مسافرت به سمت مناطق و شهرهای مختلف بلوچ نشین به‌راه افتاد که در نتیجه آن، وضعیت شیوع کرونا بسیار بد شد.»
در ماه‌های اخیر همه‌گیری ویروس جدید کرونا به فاجعه‌ای انسانی در ایران انجامیده است در حالی که آمار ابتلا به ویروس کرونا و قربانیان آن در ایران رو به افزایش است. مقام‌های جمهوری اسلامی اما همچنان از ارائه آمار شفاف در مورد بحران به وجود آمده خودداری می‌کنند.
آمار رسمی وزارت بهداشت درباره وضعیت کرونا در ایران در حالی منتشر می‌شود که در ماه‌های گذشته برخی از نمایندگان مجلس و اعضای شورای شهر، وزارت بهداشت را به پنهان‌کاری درباره آمار جان‌باختگان و مبتلایان به کرونا متهم کردهاند.
عبدالستار دوشوکی، پژوهش‌گر و فعال سیاسی بلوچ و رئیس مرکز مطالعات بلوچستان در لندن در گفتوگو با زمانه می‌گوید که اخبار مربوط به شیوع کرونا حتی به شکلی که در مورد بقیه استان‌ها اعلام می‌شود، در رابطه با سیستان و بلوچستان علنی نمی‌شود.
او با اشاره به پنهان‌کاری مقامات بهداشتی در زمینه ارائه آمار واقعی از میزان شیوع ویروس کرونا در این استان می‌گوید:
«آمار مربوط به مبتلایان به ویروس کرونا در سیستان و بلوچستان تا این لحظه حدود ۱۲ هزار نفر است. این آمار را هم به عقیده من نمی‌توان دقیق دانست چرا که با توجه به بررسی‌ها، شمار مبتلایان بسیار بیشتر است و خیلی از بلوچ‌ها فرد یا افرادی را می‌شناسند که به بیماری کرونا مبتلا شده‌اند یا فوت کردهاند و از این نظر تعداد بیماران کرونایی بسیار بالاتر از این آمار ارائه شده توسط دولت است.»
دوشوکی یکی از دلایل عدم اعلام آمار شفاف درباره مبتلایان و قربانیان کرونا در مناطق بلوچ‌نشین ایران را عدم حمایت‌های معیشتی دولت از شهروندان بلوچ می‌داند و به زمانه می‌گوید:
«طبق اعلام دولت در استان سیستان و بلوچستان، هر کس به کرونا مبتلا شود باید تمام اعضای خانواده خود را قرنطینه کند و بیشتر افراد مبتلا به این ویروس حاضر نیستند این کار را انجام دهند، چرا که از نظر معیشت و درآمد اصلا برای آنها امکان‌پذیر نیست.»
این فعال سیاسی بلوچ یکی دیگر از دلایل شیوع گسترده کرونا در این استان را کمبود امکانات درمانی لازم و نبود زیر‌ساخت‌های تأمین کننده بهداشت همچون دسترسی شهروندان بلوچ به آب سالم و آشامیدنی می‌داند و می‌گوید:
«بلوچستان از لحاظ شاخص‌های توسعه در پایین‌ترین رده جدول استان‌های کشور قرار دارد و طبیعتا حوزه سلامت از بقیه حوزه‌ها از جمله دسترسی شهروندان به آب آشامیدنی و بقیه امکانات زیر بنایی لازم تأثیر می‌پذیرد. متأسفانه با توجه به اینکه در سیستان و بلوچستان این تسهیلات در مقایسه با بقیه استان‌ها کمتر است، به تبع تأثیر شیوع کرونا بر مردم آن منطقه هم بیشتر شده است.»
دوشوکی با اشاره به افتتاح یک پروژه بزرگ آبرسانی از دریای عمان (سواحل مکران) به سه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی، خطاب به مسئولان دولتی جمهوری اسلامی می‌گوید:
«سوال اساسی این است که وقتی در لب دریا مردم تشنه لب هستند، چرا می‌خواهند میلیاردها دلار هزینه کنند تا آب را به سه استان دیگر برسانند؟»
حبیب‌الله سربازی اما «در بایکوت خبری نگه داشتن» مناطق بلوچ‌نشین ایران را به عنوان یکی ابزارهای مسئولان در زمینه پنهان‌کاری درباره آمار واقعی کرونا توصیف می‌کند و می‌گوید:
«ویروس کرونا در مناطق بلوچ‌نشین ایران شیوع چشمگیر داشته و حتی شمار زیادی اط بستگان و نزدیکان من در ایرانشهر به این ویروس مبتلا شده‌اند. این در حالی‌ست که به دلیل کمبود امکانات برای گرفتن تست کرونا، این افراد در آمار مبتلایان ثبت نشده‌اند.»
به گفته سربازی، وضعیت بهداشتی در مناطق بلوچ‌نشین به گونه‌ای‌ست که حتی بیماری‌های دیگر همچون مالاریا که در مناطق دیگر کشور ریشه‌کن شده‌اند، در این مناطق همچنان شیوع دارند.
او با استناد به گزارش‌های منتشر شده از سوی منابع محلی در مناطق بلوچ‌نشین ایران، می‌گوید از آنجایی که بسیاری از مبتلایان در آمار رسمی ثبت نمی‌شوند، به همین علت شمار مبتلایان و جان‌باختگان می‌تواند بسیار بیش از آمار رسمی باشد.
تبعیض به دلیل باور مذهبی
در مراجع رسمی ایران آمار دقیقی از شمار شهروندان سنی مذهب بلوچ در دست نیست اما آنچه از داده‌های مرکز ملی آمار ایران فهم می‌شود، تنها در منطقه سیستان و بخشی از زاهدان شهروندان شیعه سکونت دارند و اکثریت جمعیت بلوچ ساکن در استان سیستان و بلوچستان، اهل تسنن هستند.
هر چند که در اصل ۱۲ قانون اساسی حقوق تمامی فرقه‌های اهل سنت در ایران به رسمیت شناخته شده، اما سنی مذهبان ایران به ویژه در مناطق بلوچ‌نشین، در عمل تحت تبعیض‌های گسترده قرار گرفته‌اند.
فعالان بلوچ بر این باورند که این تبعیض‌ها در دوران پس از شیوع کرونا در ایران تشدید شده است.
عبدالستار دوشوکی اما معتقد است تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌های اعمال شده در مناطق بلوچ‌نشین ایران به ویژه در دوران پس از شیوع کرونا «کاملا عامدانه و هدفمند» از سوی مسئولان حکومت جمهوری اسلامی اعمال می‌شوند:
«اگر ماهیت نظام جمهوری اسلامی را در ۴۰ سال گذشته مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم می‌بینیم جمهوری اسلامی ماهیتا یک نظام تبعیض‌آمیز است که حتی تبعیض را علیه شیعیانی که ولایت‌مدار نیستند هم اعمال کرده. در نتیجه می‌توان گفت اهل سنت از این منظر شدیدا تحت تبعیض قرار دارند.»
به گفته دوشوکی، برخی مسئولان دولتی جمهوری اسلامی از جمله علی یونسی، دستیار سابق رئیس‌جمهوری ایران در امور اقوام و اقلیت‌های دینی و مذهب، در سال‌های گذشته صراحتا اعلام کردهاند اهل سنت را «غیر‌خودی» می‌دانند و این نوع دیدگاه سبب شده که دستگاه‌های دولتی در زمینه اختصاص امکانات مختلف به استان سیستان و بلوچستان کوتاهی کنند.
این پژوهش‌گر در ادامه تبعیض‌های اعمال شده علیه شهروندان بلوچ را صرفا ناشی از باور مذهبی آنان نمی‌داند و در تشریح این دیدگاه خود می‌گوید:
«جمهوری اسلامی در طول ۴۱ سال گذشته همواره یک نگاه امنیتی هم به سیستان و بلوچستان داشته و به نظر من هدف از آن، از میان بردن ملیت بلوچ در این استان است.»
به گفته او حکومت جمهوری اسلامی عامدانه نمی‌خواهد امکانات اساسی و لازم را به استان سیستان و بلوچستان اختصاص دهد چرا که این مسئولان گمان می‌کنند اگر بلوچ‌ها از نظر اقتصادی و آموزشی «توانمند شوند» ممکن است مطالبات دیگری را مطرح کنند که از نظر حکومت، امنیتی قلمداد می‌شوند. در نتیجه محروم نگه داشتن مردم بلوچ امری هدفمند و سیستماتیک است تا آنچه سران جمهوری اسلامی تصور می‌کنند، اتفاق نیفتد:
«این نگاه امنیتی به مردم بلوچ در کشور پاکستان هم به صورت بسیار پر‌رنگ‌تری وجود دارد و بلوچ‌های پاکستان یک سری شکایت‌های مشابه درباره عملکرد دولت این کشور مطرح می‌کنند مبنی بر اینکه برای نمونه، منابع مختلف ایالت بلوچستان پاکستان از جمله بندر گوادر و معادن بزرگ این ایالت در اختیار چین قرار گرفته است. در بلوچستان پاکستان اما یک حرکت مسلحانه بسیار وسیعی برای جدایی‌طلبی وجود دارد و جمهوری اسلامی طبیعتا نمی‌خواهد که این نوع حرکت‌ها در آینده برای سیستان و بلوچستان به وجود بیاید و به همین دلیل از توانمند کردن مردم بلوچ هراس دارد.»
حبیب‌الله سربازی اما معتقد است گرچه همه شهروندان بلوچ در ایران سنی مذهب نیستند ولی حکومت مرکزی ایران حتی در مناطقی که بلوچ‌های شیعه مذهب هم ساکنند، تبعیض‌های زیادی اعمال کرده است.
او در تشریح نظر خود می‌گوید:
«بلوچستان در ابتدا یک مملکت مستقل بود اما در دوره پهلوی به استان تقسیم شد. پس از آن بخشی از بلوچستان به هرمزگان و بخشی هم به کرمان واگذار شد. بلوچ‌های ساکن کرمان عمدتا شیعه مذهب هستند اما مرکز بلوچستان با مناطق بلوچ‌نشین کرمان و هرمزگان از نظر محرومیت تفاوت چندانی ندارد چرا که در آنجا هم از لحاظ امکانات درمانی و زیر‌ساخت‌های شهری و روستایی همچون تعداد مدارس و امکانات آموزشی و همچنین از لحاظ اشتغال‌زایی، در وضعیت نامطلوبی قرار دارند.»
به گفته سربازی، سپاه پاسداران برای پیشبرد منافع خود در استان سیستان و بلوچستان از سال ۱۳۸۸ با راه‌اندازی طرحی موسوم به «بسیج مردمی و امنیت پایدار» اقدام به جذب عده‌ای از شهروندان این استان کرده است اما در ماه‌های پس از شیوع کرونا، نیروهای سپاه پاسداران حتی در تخصیص امکانات بهداشتی برای افراد جذب شده در این طرح به دلیل باور مذهبی، تبعیض قائل شده است:
«طبق گزارش‌های رسیده به فعالان بلوچ، در ماه‌های پس از شیوع کرونا در کشور، نیروهای سپاه برخوردشان با بسیجی‌های بلوچ و غیر‌بلوچ متفاوت بوده است. بدین صورت که به بسیجی‌های غیر‌بلوچ ماسک، مایعات شوینده و ضد‌عفونی کننده داده‌اند اما این اقلام بهداشتی به بلوچ‌ها اختصاص نیافته است.»
بد رفتاری با اهل سنت ایران به مثابه تقابل با عربستان
عربستان سعودی دست‌کم در چهار دهه اخیر برای جلوگیری از نفوذ جمهوری اسلامی ایران در میان اقلیت شیعه مذهب این کشور، سیاست‌های تبعیضی ویژه‌ای را علیه این اقلیت به کار گرفته است. اوج برخوردهای امنیتی با شیعیان عربستان را می‌توان در قضیه اعدام شیخ نمر باقر النمر از روحانیون شیعه عرب و هم‌سو با جمهوری اسلامی در دی ماه ۱۳۹۴/ ژانویه ۲۰۱۶ دید.
عبدالستار دوشوکی اما توزیع ناعادلانه امکانات میان شیعه و سنی در ایران را از جمله ناشی از همین تقابل میان دو دولت عربستان و ایران می‌داند و در همین زمینه می‌گوید:
«سران جمهوری اسلامی بارها گفته‌اند عربستان آن همه امکاناتی که به مناطق سنی‌نشین خود اعطا می‌کند به مناطق شیعه‌نشین جنوب و جنوب غربی خود نمی‌دهد و بر همین اساس بدرفتاری هدفمند با اهل تسنن ایران را توجیه می‌کنند. در صورتی که اهل سنت ایران هیچ ارتباطی با اهل سنت عربستان و دولت این کشور ندارند.»
او می‌گوید:
«شوربختانه ماهیت جمهوری اسلامی این گونه است که این مقایسه مذهبی را در رابطه با بقیه کشورها دارد و تقابلش با جهان عرب اهل سنت باعث می‌شود هزینه آن را مردم اهل سنت بلوچ بپردازند.»
در همین زمینه