بیژن روحانی – سال ۲۰۱۲ در حالی به پایان رسید که نقش میراث فرهنگی در جوامع امروزی بیش از پیش به موضوع بحث کارشناسان این رشته در کشورهای مختلف تبدیل شده است.
در بسیاری از نقاط دنیا، برنامه‌های موفقی برای حفاظت، مطالعه و معرفی میراث هنری و تاریخی به اجرا درآمد. اما در همان حال و در نقاطی دیگر، جنگ، بلاهای طبیعی، بی‌توجهی و غارت و دزدی، زیان‌هایی جبران‌ناپذیر را به میراث مشترک انسانی وارد آوردند. همچنین رابطه گردشگری با آثار فرهنگی و نقش مثبت و منفی آن از موضوعات مورد توجه حفاظت‌گران در سال ۲۰۱۲ بود. در این سال همچنین کشفیات باستان‌شناسی مهمی در برخی نقاط دنیا انجام شد.
جنگ و تخریب عمدی میراث فرهنگی
اگر بخواهیم نام سیاه‌ترین دشمن میراث فرهنگی را در سال ۲۰۱۲ انتخاب کنیم، بی‌شک جنگ و تخریب‌های عمدی، رتبه نخست این فهرست را به خود اختصاص می‌دهد. جنگ داخلی گسترده در سوریه میان نیروهای دولتی و مخالفان مسلح آسیب‌های غیر قابل جبرانی را به میراث جهانی سوریه، محوطه‌های باستانی، مکان‌های مذهبی، خانه‌های تاریخی، موزه‌ها و کتابخانه‌ها وارد کرده است. شهر تاریخی حلب که در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو نیز ثبت شده است، آسیب‌های فراوانی دید. ارگ تاریخی حلب و همچنین مسجد جامع این شهر متحمل آسیب‌های جدی شدند و بازار سنتی آن هم در آتش سوخت. محوطه‌های باستانی پالمیر، آفامیا، دژ شهسواران، روستاهای تاریخی در شمال سوریه و همچنین تعداد زیادی مسجد و کلیسا نیز در درگیرهای مسلحانه به شدت آسیب دیده‌اند. سازمان‌های جهانی از جمله یونسکو و ایکوموس، شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها، بارها نسبت به تخریب این میراث گران‌بها هشدار داده‌اند. هم‌اکنون برنامه‌ریزی برای کمک به آثار تاریخی سوریه توسط این سازمان‌ها و به‌ویژه توسط سازمان ایکوموس در جریان است.
اما به‌جز سوریه، میراث فرهنگی در مالی و لیبی نیز قربانی جنگ یا اختلافات فرقه‌ای و قومی شد. در مالی گروه‌های تندرو و افراطی میراث صوفیان را در شهر تیمبوکتو تخریب کردند. آخرین مورد از تخریب‌ها در روز ۲۳ دسامبر سال ۲۰۱۲ گزارش شد. این گروه‌های تندروی اسلامی با هرگونه مقبره‌سازی و بزرگداشت صوفیان مخالف‌اند و این برداشت و قرائت از اسلام را تحمل نمی‌کنند.
در لیبی نیز گروه‌های سلفی، آرامگاه‌ها و مکان‌های فرهنگی و تاریخی صوفیان را در چند شهر تخریب کردند. پس از «بهار عربی»، گزارش‌های فراونی از حمله به مکان‌های صوفیان در شمال آفریقا از جمله در لیبی و مصر و تونس گزارش شده است.
غارت میراث فرهنگی
غارت و دزدی آثار تاریخی و هنری نیز همچنان به‌عنوان یکی از مخرب‌ترین پدیده‌ها در سال گذشته ادامه داشت. گرچه نهادهایی مانند اینترپل و یونسکو تلاش‌های فراوانی برای متوقف کردن این روند انجام دادند، اما همچنان برخی نقاط جهان قربانی این پدیده ویرانگر است. طبق گزارش‌ها و بررسی‌های انجام شده، غارت آثار تاریخی همچنان به‌شدت از منطقه قندهار در افغانستان و پاکستان ادامه دارد. در سال ۲۰۱۲ محموله‌های بزرگ قاچاق عتیقه که مبداء آن‌ها افغانستان بود کشف شدند.
اما در ماه اوت ۲۰۱۲ سرانجام خبری خوش برای دوستداران فرهنگ افغانستان منتشر شد. در این ماه بیش از ۸۴۳ شیء تاریخی به افغانستان بازگشتند. این اشیاء اکثراً در زمان جنگ افغانستان از این کشور خارج شده و در بازر سیاه به فروش رسیده بودند. موزه بریتانیا کمک‌های شایان توجهی برای بازگشت این آثار به افغانستان انجام داد. در میان این آثار عاج‌های کنده‌کاری شده چهار هزار ساله و همچنین مجسمه‌های بودا نیز قرار داشت.
سرقت بزرگ هنری در هلند
اما یکی از بزرگ‌ترین دزدی‌های هنری سال ۲۰۱۲ در ماه اکتبر و در موزه‌ای در شهر روتردام هلند اتفاق افتاد. دزدان کارکشته توانستند هفت تابلوی نقاشی مشهور را به سرقت ببرند. تابلوهایی از پابلو پیکاسو، پل گوگن، هنری ماتیس، لوسین فروید و کلود مونه جزو آثار سرقت‌شده هستند. گرچه این موزه به سیستم حفاظت و هشدار پیشرفته مجهز بود، اما دزدان در ساعات نخستین بامداد توانستند وارد موزه شوند. پلیس پنج دقیقه پس از به صدا درآمدن هشدار به موزه رسید، اما کار از کار گذشته بود.
ثبت آثاری جدید در فهرست میراث جهانی
نشست کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در ماه ژوئن در شهر سن پترزبورگ روسیه برگزار شد. در جریان این نشست که ۱۲ روز به طول انجامید، در مجموع ۲۶ محوطه فرهنگی و طبیعی دیگر به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد.
ایران نیز توانست مسجد جامع اصفهان و همچنین گنبد قابوس را به‌عنوان دو اثر فرهنگی به ثبت برساند. یونسکو مسجد جامع اصفهان را به دلیل آنکه معرف الگوی معماری چهارایوانی است و همچنین فنون و روش‌های گنبدسازی در آن رشد و تکامل داشته است به ثبت رساند. برج گنبد قابوس در استان گلستان نیز به‌خاطر ویژگی‌های تاریخی، معماری و مهندسی‌اش در فهرست میراث جهانی ثبت شد. این برج همچنین معرف تبادلات فرهنگی در آسیای مرکزی و فلات ایران است.
فلسطین نیز توانست برای اولین بار از زمان عضویت در سازمان یونسکو، یک اثر را در این فهرست ثبت کند. ثبت شدن کلیسای زادگاه مسیح در شهر بیت لحم برای بسیاری از فلسطینیان دستاوردی مهم به‌شمار آمد. این اثر هم‌زمان با ثبت، در فهرست آثار در خطر قرار گرفت. به‌جز کلیسای زادگاه، یونسکو آثار فرهنگی دیگری را نیز در فهرست میراث در خطر قرار داد. آثار تاریخی در شهر تیمبوکتو و همچنین آرامگاه آسکیا در کشور مالی، بندر تاریخی لیورپول در انگلستان، و استحکامات دفاعی در پاناما در فهرست آثار در خطر ثبت شدند.
سال ۲۰۱۲ همچنین مصادف بود با چهلمین سالگرد معاهده میراث جهانی یونسکو. هدف این معاهده که در سال ۱۹۷۲ به تصویب رسید شناسایی و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان به‌عنوان سرمایه‌ها و ذخایر مشترک بشریت است. به همین مناسبت در بسیاری از کشورهای جهان برنامه‌هایی ویژه در خصوص این معاهده و دستاوردهای آن برگزار شد.
سال ۲۰۱۲: سال مایاهای باستانی
تمدن کهن مایا در طول سال گذشته چندین بار خبرساز شد. نه فقط تقویم کهن و پنج‌هزارساله آن بسیاری را به فکر آخر زمان و پایان کار جهان انداخت، بلکه کشف آثار ناشناخته کهن نیز چندین بار نام این 
قوم را بر سر زبان‌ها انداخت. باستان‌شناسان در گواتمالا توانستند مجموعه‌ای از صورتک‌های سنگی متعلق به خدای خورشید را کشف کنند. این صورتک‌ها برای هرم ال دیابلو در حدود ۱۷۰۰ سال پیش ساخته شده بودند و مراحل مختلف برآمدن آن را در سفر آسمانی‌اش نشان می‌دهند. از این کشف به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی در سال ۲۰۱۲ یاد می‌شود.
همچنین کشف یک تقویم کهن دیگر متعلق به مایاها که روی دیوار نقاشی شده بود سال گذشته را برای تمدن مایا به سالی فراموش‌نشدنی تبدیل کرد. این تقویم نیز روی دیوارهای یک ساختمان متروک در منطقه زولتون در گواتمالا قرار دارد. از این تقویم ظاهراً برای ثبت و گاهشماری رویدادهای نجومی و سماوی استفاده می‌شده است.
توسعه موزه لوور
موزه لوور، یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین موزه‌های جهان با گنیجنه‌ای خیره‌کننده از آثار فرهنگی و هنری از نقاط مختلف دنیا، امسال ظرفیت‌هایش را گسترش داد. در ماه دسامبر، شعبه جدیدی از موزه لوور در شهر لانس (Lens) در شمال فرانسه افتتاح شد. این ساختمان جدید قرار است علاقمندان این موزه بزرگ 
را در خارج از پاریس نیز به خود حلب کند. پیش‌بینی شده سالی پانصد هزار نفر از شعبه جدید لوور بازدید کنند.
اما به‌جز افتتاح این ساختمان جدید، موزه لوور در سال ۲۰۱۲ بخش تازه‌ای برای هنرهای اسلامی نیز افتتاح کرد. برای ساختمان جدید این بخش که در داخل یکی از حیاط‌های موزه لوور احداث شده، سازه‌ای مواج و طلایی‌رنگ طراحی شده است. این بخش آثار هنری دوران پس از اسلام را در خود به نمایش می‌گذارد. یکی از شاهزادگان عربستان سعودی جزو حامیان مالی این پروژه بزرگ بوده است. با این‌‌حال این بخش جدید مورد اعتراض برخی از ایرانیان قرار گرفته است. منتقدان به قرار دادن برخی از دستاوردهای هنری و فرهنگی ایران در این بخش بدون اشاره به پیشینه و سابقه فرهنگی آن و همچنین نحوه نام‌گذاری‌ها معترض هستند.
در گذشتگان سال ۲۰۱۲
اسکار نیمایر معمار مدرنیست برزیلی در ماه دسامبر و در سن ۱۰۴ درگذشت. کارهای نیمایر جزو میراث مهم هنری و معماری سده بیستم به شمار می‌آیند. طرح شهرسازی برازیلیا و ساختمان‌های عمومی آن در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. او که در ابتدا کارش را تحت تأثیر لوکور بوزیه آغاز کرده بود، بعدها از سبک او فاصله گرفت. او شیفته قوس‌ها و منحنی‌ها بود و به‌طور گسترده در آثارش از این فرم‌ها استفاده می‌کرد.
از ایران‌شناسان درگذشته در سال ۲۰۱۲ نیز می‌توان به ژان پرو، باستان‌شناس فرانسوی و گراردو نیولی، ایران‌شناس ایتالیایی اشاره کرد. نیولی مدیر مؤسسه مطالعات شرقی و آفریقایی ایتالیا بود. از جمله تحقیقات مهم او می‌توان به مطالعه در مورد مفهوم یا ایده ایران اشاره کرد. او در کتابی به تفصیل به این موضوع می‌پردازد که نام ومفهوم ایران از چه زمان و چگونه شکل گرفت. نیولی همچنین تحقیقات مفصلی در خصوص زرتشت و زمان و زادگاه او نیز انجام داده و در مورد آیین مانی نیز صاحب تألیفات مهمی بود.
ژان پرو باستان‌شناس فرانسوی نیز که در اواخر دسامبر درگذشت، مدت‌ها در شهر باستانی شوش به کاوش و پژوهش پرداخته بود. آقای پرو در سال ۱۳۴۷ خورشیدی سرپرستی کاوش‌های شوش را پس از رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، بر عهده گرفت و در کاخ آپادانای شوش به تحقیق پرداخت. در نتیجه کاوش‌های او اطلاعات و آثار زیادی از جمله مجسمه مشهور داریوش از شوش به‌دست آمد. او به تازگی کتابی در مورد کاخ داریوش منتشر کرده و نگارش کتاب جدیدی دیگری را در خصوص ایران آغاز کرده بود.
در همین زمینه:
بیژن روحانی در رادیو زمانه