بیژن روحانی – سال دیگری بر کره زمین و ساکنان آن گذشت. سالی که در آن محیط زیست همچنان توسط فعالیتهای انسانی تخریب و آلوده شد، و بلاهای طبیعی نیز به شکلی گسترده به زندگی انسان‌ها در بسیاری نقاط جهان آسیب وارد کردند.
گرم شدن آب و هوای کره زمین و نقش انسان در آن همچنان به عنوان داغ‌ترین موضوع بحث‌های زیست محیطی باقی ماند، و دانشمندان، کارشناسان و روزنامه‌نگاران سعی کردند به شیوه‌های مختلف آگاهی عمومی را نسبت به محیط زیست و ضرورت حفاظت از آن ارتقاء بخشند.
گرمایش جهانی و فعالیتهای انسانی
تغییرات آب و هوایی و گرم شدن دمای هوای کره زمین، مدت‌هاست به عنوان یکی از جدی‌ترین خطراتی که محیط زیست و زندگی انسان‌ها را تهدید می‌کند مورد توجه محافل علمی و سازمان‌های جهانی قرار گرفته است. فعالیتهای انسانی همیشه یکی از متهمان اصلی در دگرگونی‌های ناخواسته آب و هوایی تلقی شده است. فعالیتهای صنعتی انسان که به تولید گازهای گلخانه‌ای، مانند گازهای کربن، منجر می‌شود، آب و هوای زمین را در طول چند دهه اخیر دگرگون کرده و این دگرگونی اثرات فاجعه‌باری بر محیط زیست برجای گذاشته است.
در سال ۲۰۱۲ تحقیقی به طور مشترک توسط «سازمان ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده آمریکا» و «سازمان ملی هواشناسی بریتانیا» انجام شد نشان داد آن‌ها چه طور با تغییرات آب و هوایی و فعالیتهای انسانی مرتبط بوده‌اند.
زیاد شدن خشکسالیها از یک سو و از سوی دیگر بیشتر شدن تعداد و شدت طوفان‌ها و سیل‌های ویرانگر را با این تغییرات در ارتباط می‌دانند. اما هنوز هستند بسیاری از افراد، موسسات و حتا دولت‌هایی که ارتباط میان فعالیتهای انسانی و گرم شدن آب و هوای زمین را انکار می‌کنند و یا نقش آن را اساسی قلمداد نمی‌کنند.
انتشار یک تحقیق جدید در سال ۲۰۱۲ نشان داد بیش از آن چه پیش‌تر تصور می‌شد، بین تغییرات آب و هوایی، بلاهای طبیعی و فعالیتهای انسانی ارتباط مستقیم وجود دارد. این تحقیق به طور مشترک توسط «سازمان ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده آمریکا» و «سازمان ملی هواشناسی بریتانیا» انجام شد و با مطالعه روی تعدادی از بلاهای طبیعی بزرگ در سال‌های اخیر، نشان داد آن‌ها چه طور با تغییرات آب و هوایی و فعالیتهای انسانی مرتبط بوده‌اند.
سیل، خشکسالی و طوفان
سال ۲۰۱۲ از نظر بلاهای طبیعی، سالی دشوار برای ساکنان کره زمین بود. خشکسالی نفس بسیاری از کشاورزان و دامداران را در سرتاسر جهان گرفت. این بار خشکسالی فقط “آه” از نهاد مردمان در کشورهای فقیر برنیاورد، بلکه آمریکا نیز با یکی از سخت‌ترین دوران کم‌آبی و خشکسالی خود طی چندین دهه اخیر رو به رو شد. بر اثر این خشکسالی کم‌سابقه، بخش اعظم محصول ذرت آمریکا از بین رفت. ذرت به همراه گندم و برنج جزو غلات اصلی است و غذای بسیاری از مردمان زمین را تشکیل می‌دهد. از آن‌جا که آمریکا اصلی‌ترین تولید کننده ذرت در جهان است، نابودی بیش از ۷۰ درصد از محصول ذرت آن تاثیری بسیار منفی بر بازارهای مواد غذایی برجای گذاشت. به گفته سازمان جهانی هواشناسی، تعداد خشکسالیها، شدت آن‌ها و مدت زمان آن‌ها در سال‌های اخیر افزایش یافته است و این خشکسالیها در فاصله زمانی کوتاه‌تر نسبت به یکدگیر تکرار می‌شوند.
در سال ۲۰۱۲ آمریکا نیز با یکی از سخت‌ترین دوران کم‌آبی و خشکسالی خود طی چندین دهه اخیر رو به رو شد. بر اثر این خشکسالی کم‌سابقه، بخش اعظم محصول ذرت آمریکا از بین رفت.
سال ۲۰۱۲ همچنین شاهد بروز چندین طوفان مهیب بود. در ماه اکتبر، طوفان سندی از منطقه دریای کاراییب آغاز و پس از پیمودن چندین کشور از جمله هاییتی و کوبا وارد آمریکا شد و با طی کردن ۲۴ ایالت به نیویورک و نیوجرسی رسید. این طوفان مهیب‌ترین طوفان ثبت شده در حوزه اقیانوس اطلس بود و جان ۲۵۳ نفر را گرفت و بیش از ۶۵ میلیارد دلار خسارت برجای گذاشت. این خسارت‌ها ناشی از تخریب و ویرانی و همچنین اختلال در بخش خدمات و بازرگانی بود. طوفان سندی را نیز با تغییرات گسترده آب و هوایی در ارتباط می‌دانند. این طوفان همچنین نشان داد حتا کشورهای پیشرفته و ثروتمند نیز در برابر چنین بلاهایی به طور کامل آمادگی ندارند. با تغییرات گسترده آب و هوایی و شدیدتر‌شدن بلاهای طبیعی، کشورهای مختلف اکنون به فکر ایجاد برنامه‌هایی گسترده برای آمادگی و مقابله با اثرات این بحران‌ها هستند.
از سیل‌های بزرگ و ویرانگر در سال ۲۰۱۲ نیز می‌‌توان به سیل‌های منطقه هیمالیا، سیل‌ها متعدد در بریتانیا و ایرلند، سیل بزرگ در نیجریه، طوفان و سیل مرگبار در فیلیپن و همچنین در پاکستان اشاره کرد.
ذوب شدن سریع یخ‌های قطبی
در ماه جولای ۲۰۱۲ مشخص شد که سرعت ذوب شدن یخ‌های قطب شمال بیش از حد انتظار شده و حتا رکورد سال ۲۰۰۷ را نیز پشت سرگذاشته است.
در سال ۲۰۱۲ بیش از ۵۰۰ هزار کیلومتر مربع از این یخ‌ها، یعنی در حدود ۱۸ درصد از این ذخایر حیاتی، ذوب شد. سرعت آب شدن یخ‌های قطبی فراتر از تمام پیش‌بینی های موجود بوده و به نگرانی‌‌های فراوانی دامن زده است.
در سال ۲۰۱۲ بیش از ۵۰۰ هزار کیلومتر مربع از این یخ‌ها، یعنی در حدود ۱۸ درصد از این ذخایر حیاتی، ذوب شد. سرعت آب شدن یخ‌های قطبی فراتر از تمام پیش‌بینی های موجود بوده و به نگرانی‌‌های فراوانی دامن زده است. ذوب شدن یخ‌های قطبی آثار فاجعه‌باری به دنبال دارد. به جز دگرگونی‌های شدید در اکوسیستم‌های شمالی و برهم خوردن تعادل آب و هوای زمین، آب شدن این یخ‌ها باعث بالا آمدن سطح آب دریاها می شود و برای شهرهای ساحلی فجایع بزرگی تولید می‌کند.
همچنین گزارش دیگری از سازمان ملل این واقعیت ترسناک را آشکار کرد که آب شدن لایه زیرزمینی خاک یخ زده در نیمکره شمالی در حال آزاد کردن حجم عظیمی از گاز متان و گازهای گلخانه‌ای دیگر است. این لایه‌ی خاک یخ زده که به آن پرمافراست Permafrost گفته می‌شود حدود یک چهارم از سطح نیمکره شمالی زمین را فراگرفته اما به علت گرم شدن آب و هوای زمین در حال ذوب شدن است. آزاد شدن گازها و مواد آلی محبوس در این لایه می‌تواند دمای زمین را بیش از حد موجود گرم‌تر کند و باعث تغییرات بسیار بزرگ در اکوسیستم‌های موجود شود.
نشست «ریو +۲۰» در برزیل
بزرگ‌ترین نشست جهانی سازمان ملل در مورد مسائل زیست محیطی در ماه ژوئن در شهر ریو دو ژانیرو در برزیل برگزار شد.
بزرگ‌ترین نشست جهانی سازمان ملل در مورد مسائل زیست محیطی در ماه ژوئن در شهر ریو دو ژانیرو در برزیل برگزار شد و در آن نمایندگان ۱۷۰ کشور جهان و صدها کارشناس و همچنین نمایندگان نهادهای مدنی و غیردولتی شرکت داشتند. پیش از برگزاری این نشست جهانی، بیش از یک صد موسسه علمی به رهبران شرکت کننده در این اجلاس هشدار داده بودند تا این بار تصمیم‌گیری برای سرنوشت محیط زیست کره زمین را قربانی اهداف کوتاه مدت سیاسی و اقتصادی خود نکنند و با دوراندیشی به فکر نجات زمین باشند. با این حال توافقنامه‌ای که در پایان این نشست منتشر شد مورد مناقشه فراوان قرار گرفت و بحث برانگیز شد. منتقدان از کم شدن بار تعهدات کشورها و تعدیل جدول‌های زمان‌بندی برای دست‌یابی به اهداف زیست محیطی ناراضی بودند. نشست ریو در سال ۲۰۱۲، بیست سال پس از نخستین نشست سازمان ملل در مورد توسعه پایدار در همین شهر برگزار شد.
دشواری‌های حفظ تنوع زیستی در جهان
انتشار گزارشی از سوی سازمان ملل متحد در ماه اکتبر نشان داد وضعیت تنوع زیستی و گونههای حیاتی در جهان به مرحله‌ای رسیده است که اکنون برای حفظ آن صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری لازم است. یافته‌های این تحقیق تاکید می‌کند به جز سرمایه‌گذاری میلیاردی، اراده سیاسی لازم و چارچوب‌های منسجم و کارآمد اداری نیز لازم است. این گزارش در یازدهمین نشست تنوع زیستی در شهر حیدرآباد هند منتشر شد.
بنابر تاکید پژوهشگران، اگر این سرمایه گذاری‌ها انجام نشود، زیان‌های ناشی از نابودی منابع حیاتی کره زمین چندین برابر مبلغ هزینه شده خواهد بود. تنوع زیستی شامل ژن‌ها، گونه‌ها و اکوسیستم‌ها می‌شود و به این ترتیب گوناگونی تمام اشکال حیات در جهان را مد نظر قرار می‌دهد.
طبق برآوردها، اکنون ذخایر ماهیان و آبزیان جهان به شدت در معرض خطر قرار دارد. آلودگی گسترده دریاها و اقیانوس‌ها، گرم شدن آب و هوای زمین، و همچین صیدهای گسترده صنعتی باعث شده تا برخی از گونههای آبزیان در معرض نابودی کامل قرار گیرند.
شاخص عملکرد زیست محیطی کشورها
انتشار شاخص عملکرد زیست محیطی کشورهای مختلف جهان توسط دانشگاه ییل در آمریکا نشان داد وضعیت کشورها نسبت به سال ۲۰۱۰ در چه جایگاهی قرار دارد. این رتبه بندی با در نظر گرفتن شاخص‌های مختلفی از جمله بهداشت محیطی، وضعیت اکوسیستم‌های مختلف، کیفیت هوا، میزان مرگ و میر کودکان، کیفیت آب، وضعیت بهداشت، کشاورزی، تنوع زیستی، تغییرات آب و هوایی، مناطق حفاظت شده دریایی و جنگلی، وضعیت خاک و عوامل دیگری از این دست توسط این دانشگاه آمریکایی و هر دوسال یک بار انجام می‌شود. مطابق این برآورد، ایران در میان ۱۳۲ کشور جهان جایگاه ۱۱۴ را دارد و نسبت به رتبه خود در سال ۲۰۱۰، سی و شش پله سقوط کرده است. در این رتبه بندی جایگاه‌های نخستین در اختیار سوییس، لتونی و نروژ است. در انتهای جدول نیز کشورهای ازبکستان، ترکمنستان و عراق قرار گرفته اند.