نعیمه دوستدار- گفته می‌شود چهار میلیون ایرانی از ضریح ساخته شده در ایران برای حرم امام سوم شیعیان بازدید کرده‌اند. این ضریح پس از یک ماه رونمایی در شهر قم، در ایام محرم به تهران آورده شد و پس از آن، با عبور از شهرهای مختلف ایران به عراق منتقل شد.

ساخت این ضریح به دست هنرمندان ایرانی انجام شده و طرح آن اثر محمود فرشچیان، مینیاتوریست نامدار ایرانی است.  برای ساخت این ضریح ۱۱۸ کیلویی، ۶۵۰ گرم طلا استفاده شده که به گفته دست‌اندرکاران، تمام آن را علاقه‌مندان امام سوم شیعیان تامین کرده‌اند و در روز پرده‌برداری، معادل هفت میلیارد تومان ارزش آن بوده است. سخنگوی هیئت امنای ساخت ضریح گفته است: «به جز طلا همه ملزوماتش تقریباً هفت میلیارد تومان هزینه شده است، اعم از تهیه نقره، چوب، هزینه‌های کارگاه، خرید دیگر اقلام و لوازم.» گفته می شود در مجموع ۱۴میلیارد تومان هزینه ساخت آن شده است.

صدا و سیمای ایران شبانه‌روز این اتفاق را با برنامه‌های مستقیم از مسیر حرکت ضریح در شهرهای ایران و استقبال ایرانیان از آن گزارش کرد؛ با ساعت‌ها مداحی و تصاویری از هجوم مردم برای تبرک خواهی از ضریح. تصاویری که پخش شد هیچگونه سانسور و تعدیلی نداشت؛ تصاویری از کسانی که خود را جلوی ضریح می‌انداختند تا از حرکت آن جلوگیری کنند؛ ترکیبی از احساسات شدید که با متعصبانه‌ترین اعتقادات مردم در ارتباط بود و پیچیدگی جامعه امروز ایران را که به شدت با این احساسات مذهبی درگیر است، نشان می‌داد. با وجود اینکه مشارکت مردم در تهیه طلا و نقره ضریح امامان و تامین هزینه‌های عتبات‌عالیات و … سابقه‌ای دیرین و تاریخی دارد، اما این حجم از تبلیغات حکومتی برای این موضوع و پوشش دائمی برنامه‌های استقبال و مشایعت، تاکنون سابقه نداشته است. به نظر می‌رسد حکومت ایران از این نماد دیرین سیاسی که برای مقابله با حکومت‌های سنی متولی عتبات، همواره مورد توجه مردم شیعه ایران بوده است، اکنون به شیوه خود استفاده مضاعف می‌کند.

انتقاد از درون

انتقاد به موضوع گرداندن ضریح ساخته شده در ایران برای حرم امام حسین، زیر فشار رسانه‌ای موجود در داخل ایران آسان نیست.

صدا و سیمای ایران با تمرکز همه‌جانبه بر این موضوع و تبلیعات گسترده بر آن راه را بر هر گونه انتقادی بسته و غیر از آن، نهادهای رسمی و امنیتی هم با رویکردی تهدیدآمیز اجازه هیچ‌گونه مخالفتی را نمی‌دهند. نمونه‌اش برخورد با مطلبی در روزنامه جمهوری اسلامی بود که در آن، خبرنگار این روزنامه در شهر اهواز، به مشکلات ایجاد شده برای مردم به دلیل برگزاری این مراسم مانند تعطیل شدن مدرسه‌ها و اداره‌ها، ترافیک شدید، عقب افتادن کارهای ضروری مردم، دیر رسیدن به پروازها، حمله‌های قلبی و مراجعه به بیمارستان‌ها به دلیل آسیب‌دیدگی در فشار جمعیت و … اشاره کرده بود.

صدا و سیمای ایران با تمرکز همه‌جانبه بر این موضوع و تبلیغات گسترده بر آن راه را بر هر گونه انتقادی بسته و غیر از آن، نهادهای رسمی و امنیتی هم با رویکردی تهدیدآمیز اجازه هیچ‌گونه مخالفتی را نمی‌دهند. نمونه‌اش برخورد با مطلبی در روزنامه جمهوری اسلامی بود که در آن، خبرنگار این روزنامه در شهر اهواز، به مشکلات ایجاد شده برای مردم به دلیل برگزاری این مراسم مانند تعطیل شدن مدرسه‌ها و اداره‌ها، ترافیک شدید، عقب افتادن کارهای ضروری مردم، دیر رسیدن به پروازها، حمله‌های قلبی و مراجعه به بیمارستان‌ها به دلیل آسیب‌دیدگی در فشار جمعیت و … اشاره کرده و ضمن آن پرسیده بود: «آیا علما و مراجعی كه هرگونه اعمال و رفتار همچون قمه زنی را كه موجب وهن مذهب حقه تشیع و عزاداری‌های سنتی محرم و صفر می‌شود ممنوع اعلام كرده‌اند، آیا اینگونه برنامه‌ها و آئین‌ها و مراسم را تأئید می‌کنند و  قصد و انگیزه صدا و سیما كه مهمترین نقش را در تبلیغ این برنامه‌ها داشته، چیست؟»

در واکنش به این مطلب اما یک نهاد امنیتی وارد عمل شد. سپاه ولی عصر استان خوزستان با صدور بیانیه‌ای، مطلب روزنامه جمهوری اسلامی را محکوم کرد و خواستار عذرخواهی رسمی این روزنامه و مجازات نویسنده آن شد. این بیانیه انتقادهای این مطلب را توهین به «شور و شعور حسینی میلیون‌ها عاشق امام حسین، خانواده‌ معظم شهدا، جانبازان و آزادگان» دانست.

با این‌حال یک مجری تلویزیونی برنامه‌های مذهبی در صدا و سیمای ایران هم در مقابل این هجوم تبلیغاتی سکوت نکرده و نسبت به اینکه این رفتار با وجود رنگ و لعاب دینی و مذهبی و اینکه «طبعاً به حساب دین هم گذاشته می‌شود، اما در عمل  چقدر منطبق با دین اصیل بوده»، تشکیک کرده و دینی بودن یا نبودن و اولویت آن را به چالش کشیده است.

علی درستکار،  در وبلاگ «جوش شیرین» نوشته است: «واقعاً ضریح یک امام معصوم -علیه السلام- که هنوز نصب نشده و متبرک به همجواری با مرقد شریف ایشان نشده، چقدر حرمت دارد و چه جایگاهی دارد؟ درست که عشق مردم ما به آن امام وصف نکردنی است و سرمایه‌ای است داشتنی و بی نظیر، اما این که ضریحی که در راه است تا برای مرقد شریف ایشان برسد را این قدر بزرگ بنمایانیم که خود امام و هدف او و مکتب و مسلک او تحت الشعاع قرار گیرد درست است؟»

طراحی این ضریح به دست هنرمندان ایرانی انجام شده و ۱۱۸ کیلو و ۶۵۰ گرم طلا صرف ساخت آن شده که به گفته دست‌اندرکاران، تمام آن را علاقه‌مندان امام سوم شیعیان تامین کرده‌اند و در روز پرده‌برداری، معادل هفت میلیارد تومان ارزش آن بوده است. سخنگوی هیئت امنای ساخت ضریح گفته است: «به جز طلا همه ملزوماتش تقریبا هفت میلیارد تومان هزینه شده است، اعم از تهیه نقره، چوب، هزینه‌های کارگاه، خرید دیگر اقلام و لوازم.» این یعنی در مجموع ۱۴میلیارد تومان هزینه ساخت آن شده است.

او همچنین به شیوه انعکاس این موضوع در تلویزیون ایران هم پرداخته و نوشته است: «این همه برنامه تلویزیون و گردآوری مردم شهرها و مناطق برای این برنامه چه تحلیل دارد؟ مسئله است؛ من تحلیل تندی دارم که با جسارت می‌نویسم و می‌دانم که برایم گران تمام می‌شود، اما آن را به حساب دفاع از جایگاه این خاندان قدسی می‌گذارم و پای هزینه آن می‌ایستم به شرط آن که خوانندگان شریف با صبوری و فهم کامل قضاوت کنند.»

مشروعیت‌بخشی مراجع

در کنار این انتقادها و به دلیل وجود مخالفت‌هایی در میان دیگر اقشار مردم، برخی رسانه‌های داخلی هم تلاش کردند تا این موضع را با گرفتن تائید از سوی مراجع تقلید توجیه کنند؛ اینکه برخی از آنها به زیارت ضریح رفته‌اند یا تبرک‌خواهی از آن را تائید کرده‌اند.

به عنوان مثال، پایگاه خبری پارسینه در گزارشی نظرات چند نفر از مراجع تقلید را جمع کرده است. در بخشی از این گزارش به نقل از آیت‌الله مکارم شیرازی آمده که کسانی که به کاروان ضریح امام حسین خرده می‌گیرند، اشتباه می‌کنند. او همچنین گفته است: «برخی افراد از بردن ضریح امام حسین به شهر‌های مختلف ایراد می‌گیرند و می‌گویند چه فرقی بین طلا و نقره‌های ضریح و دیگر طلا‌ها و نقره‌ها وجود دارد؛ باید به آن‌ها بگوییم این بوسیدن مردم به خاطر انتصاب به امام حسین است و خرافی نیست. اشخاصی که این مسئله را خرافه می‌دانند، اشتباه می‌کنند؛ چرا که مسائلی در بین همه مسلمانان و عقلای جهان وجود دارد که همه پذیرفته‌اند، مانند بوسیدن پرچم یک کشور و یا نگهداری اشیای گذشتگان در موزه‌ها به خاطر انتصابشان به هویت یک ملت.»

شیوه تبلیغی موجود، می‌کوشد تا با گرفتن تایید و مجوز از سوی مراجعی که اغلب حامیان جمهوری اسلامی و به تغبیری «حکومتی» هستند، به این برداشت خاص از تشیع، مشروعیت ببخشد.

گفتمان ضریح پرستی حکومت

راستی اما دلیل این همه سرمایه‌گذاری مادی و معنوی روی این جریان و فشار تبلیغی و رسانه‌ای و حساسیت شدید درباره آن چیست؟

به نظر می‌رسد حکومت ایران با انعکاس گسترده این موضوع در تلاش است تا تصویری از جامعه امروز ایران بسازد که در پیوند عمیق با شکل خاصی از تشیع، تائیدکننده سیاست‌های رسمی حکومت است. در واقع، نظام ایران که خود را ادامه حکومت امامان شیعه می‌داند، نیازمند چنین باورهایی است تا بر مبنای آن خود را پابرجا نگهدارد؛ نظامی که خود را وامدار کربلا و عاشورا می‌داند، اما فرهنگ ظلم‌ستیزی آن را، به ضریح و گریه و توسل تقلیل داده است. 

به نظر می‌رسد حکومت ایران با انعکاس گسترده این موضوع در تلاش است تا تصویری از جامعه امروز ایران بسازد که در پیوند عمیق با شکل خاصی از تشیع، تائیدکننده سیاست‌های رسمی حکومت است. در واقع، نظام ایران که خود را ادامه حکومت امامان شیعه می‌داند، نیازمند چنین باورهایی است تا بر مبنای آن خود را پابرجا نگه دارد؛ نظامی که خود را وامدار کربلا و عاشورا می‌داند، اما فرهنگ ظلم‌ستیزی آن را، به ضریح و گریه و توسل تقلیل داده است.

به این ترتیب از یک سو با نشان دادن استقبال مردم از ضریح، این ایده را ترویج می‌کند که در میان مردم پایگاه و مشروعیت دارد و از سوی دیگر، گفتمان و تفسیر خود را از تشیع با این شیوه تبلیغ می‌کند و مردم را با این نگاه به مقوله تشیع خو می‌دهد. توسل به ضریح در این گفتمان، نه توسل به امام حسین که توسل به باورهای حکومتی و تفسیر ویژه جمهوری اسلامی از آن است.

با همین نگاه، با مطرح کردن این نکته که مردمان «فقیر» خود طلای این ضریح را تامین کرده‌اند، تلاش می‌شود تا از اتهام حکومت در کم‌کاری نسبت به این طبقه کاسته شود؛ چرا که با این تعبیر، مردمی که  به شکل عام بر اثر سیاست‌های اقتصادی دچار مشکلات فراوان‌ هستند، یا به طور خاص بر اثر زلزله آواره شده‌‌اند و بچه‌هایشان در مدرسه‌هایی با کمترین امکانات درس می‌خوانند و دچار آتش‌سوزی می‌شوند، خود حامی این گفتمان به شمار می‌آیند. در چنین شرایطی، معترضان با صفت‌هایی همچون وهابی و مرفه و غربزده از سوی حکومت، اساساً دارای صلاحیت برای اظهار نظر نیستند. با این تفسیر، حتی اگر مردم بر اساس جهل و تبلیغات گسترده، خود تامین‌کننده چنین هزینه‌هایی باشند، هم مسئولیت آگاه‌سازی از دولت سلب می‌شود، هم مسئولیت پاسخگویی درباره وضعیت مردم.

شاید بر همین اساس است که یکی دیگر از مراجع، آیت‌الله سیدعلی میلانی، در پاسخ به چرایی ساخت ضریح با وجود فقرا در جامعه گفته است: «اولاً مردم هزینه ساخت ضریح را از اموال خود می پردازند و هزینه آن ربطی به دستگاه دولت و حکومتی ندارد و طبق گفته مدیر پروژه ساخت ضریح و آمار به‌دست آمده، اکثر افرادی که در این راه کمک کرده‌اند خود فقیر هستند و نیازمند کمک مالی هستند و به طلا و نقره‌ای که اهدا نموده‌اند محتاج ترند.»

 این طیف از مراجع وابسته به حکومت، این گونه اعمال را نه شرک و خرافه که تعظیم شعائر دینی می‌دانند و با مطرح کردن احادیث و روایت‌هایی که سندیت آنها نیاز به اثبات دارد، در واقع در خدمت تایید سیاست‌های رسمی حکومت درآمده‌اند.