۲۳ تیر ماه ۷۸، حکومت به شکل اتوبوسی عده‌ای از مردم و شماری از هواداران خود را با عکس و پوسترهای پرشمار علی خامنه‌ای به خیابان‌ها آورد تا پاسخ اعتراضاتی باشد که دانشجویان دانشگاه تهران از روز ۱۸ تیر ماه ۱۳۷۸ آغاز کرده بودند. اعتراضاتی که در واکنش به تعطیلی روزنامه سلام آغاز شد، پس از حمله نیروهای انتظامی و لباس شخصی به کوی دانشگاه چنان بالا گرفت که به تعبیری اشک رهبر جمهوری اسلامی را درآورد.
۲۱ سال بعد، بنیاد عبدالرحمن برومند با انتشار گزارشی به مناسبت سالگرد این اعتراضات دانشجویی که با سرکوب خشونت آمیز لباس شخصی‌ها و نیروهای امنیتی مواجه شد، به بررسی تجمعات دانشجویی شکل گرفته در حمایت از آنها در دانشگاه تبریز پرداخته است.
۱۸ تیر ماه ۱۳۷۸ رویدادی است که در تقویم مبارزات جنبش دانشجویی ایران علیه اقتدارگرایی و استبداد سران جمهوری اسلامی برای همیشه ثبت شده است: ۱۸ تیر ۷۸ به روایت تصویر
اسناد و شواهد متفاوتی در رابطه با علل اصلی این تجمعات اعتراضی موجود است. برخی معتقدند که این اعتراض‌ها در واکنش به بسته شدن روزنامه سلام، یکی از روزنامه‌های اطلاح‌طلب و در اعتراض به طرح اصلاح قانون مطبوعات رخ داد و در روزهای بعد با حمله نیروهای امنیتی موسوم به لباس شخصی به کوی دانشگاه تهران به خشونت کشیده شد. بعضی دیگر از فعالان سابق دانشجویی اما اعتراض‌های چند روزه دانشجویان دانشگاه تهران در فاصله روزهای ۱۸ تا ۲۳ تیر ۷۸ را پاسخ مستقیمی به بی‌عدالتی‌ها و سرکوب گسترده آزادی بیان توسط نهادهای امنیتی و قضایی جمهوری اسلامی ایران می‌دانند.
در یک بررسی تاریخی اما می‌توان اعتراضات تیر ماه ۱۳۷۸ را به عنوان اولین حضور اعتراضی پررنگ دانشجویان، سال‌ها پس از سرکوب خونبار مخالفان نظام در طول دهه ۶۰ برآورد کرد.
این اعتراضات در طول چهار روز با سرکوب شدید نهادهای امنیتی و انتظامی مواجه شد. بر اساس گزارش‌های منتشر شده از سوی نهادهای حقوق بشری در جریان این اعتراضات دست‌کم هفت نفر از معترضان کشته و دو دانشجو پس از بازداشت ناپدید شدند.
قتل عزت ابراهیم‌نژاد، یکی از دانشجویان دانشگاه تهران تنها موردی بود که رسما از سوی سران حکومت جمهوری اسلامی پذیرفته شد، هر چند عامل آن هیچ‌گاه معرفی و محاکمه نشد.
در روزهای بعد ده‌ها نفر از شرکت‌کنندگان و مرتبطین با این اعتراضات از سوی نیروهای امنیتی بازداشت و به زندان محکوم شدند.
راهپیمایی هواداران و نیروهای لباس شخصی در روز ۲۳ تیر همان سال اما به مثابه نقطه پایان اعتراضاتی‌ست که در تقویم جنبش دانشجویی به «وقایع ۱۸ تیر» یا «حمله به کوی دانشگاه» معروف شده است.
نهاد حکومتی «شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی» به ریاست احمد جنتی، دبیر فعلی شورای نگهبان، روز ۲۳ تیر ماه در فراخوانی یک راهپیمایی با حضور نیروهای هوادار حکومت جمهوری اسلامی ترتیب داد که در پایان این راهپیمایی حسن روحانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی و رئیس جمهوری فعلی ایران، با «فرصت طلب» توصیف کردن دانشجویان معترض دانشگاه تهران، اعلام کرد که دستور دارد تا «با قاطعیت» دانشجویان را سرکوب کند.
هم‌زمان با اعتراضات صورت گرفته در دانشگاه تهران اما دانشجویان دانشگاه‌های دیگر از جمله دانشگاه تبریز هم در ۲۰ تیر ماه ۱۳۷۸ در حمایت از آنها اقدام به برپایی تجمعات اعتراضی کردند.
بنیاد حقوق بشری عبدالرحمن برومند در تازه‌ترین گزارش خود به بررسی تجمعات اعتراضی دانشجویان در دانشگاه تبریز هم‌زمان با حمله نیروهای امنیتی به کوی دانشگاه تهران در سال ۷۸ پرداخته است.
در این گزارش در گفت‌وگو با یک شاهد عینی آمده است که در جریان سرکوب دانشجویان دانشگاه تبریز در ۲۰ تیر ۷۸ توسط نیروهای امنیتی مسلح، تعدادی از دانشجویان در صحن دانشگاه کشته یا زخمی شده و تعداد زیادی نیز بازداشت شده‌اند.
در این گزارش به نقل از خلیل علیزاده آذر، عضو کانون مستقل دانشجویان دانشگاه تبریز آمده:
«روز ۱۹ تیرماه به اسم کانون بیانیه‌ای نوشتیم و همراه برخی دیگر از دانشجویان در دفتر نشریه امید زنجان تایپ کردیم. ۵۰۰ نسخه از آن کپی کردیم و سعی کردیم داخل دانشگاه و داخل شهر توزیع کنیم. بیشتر دوستان کانون از محتوای بیانیه بی‌اطلاع بودند و مسئولیتش با ما بود، با آنها نبود. روز شنبه ۱۹ تیر ما این را پخش کردیم و برای ساعت ۱۰ صبح روز ۲۰ تیر تقاضای تحصن کردیم.»
فعالان دانشجویی دانشگاه تبریز برای جلوگیری از حمله نیروهای امنیتی به تجمع مسالمت‌آمیز دانشجویان، صبح روز ۲۰ تیر برای گرفتن مجوز به دفتر عباس خورشیدی، فرماندار وقت تبریز رفته و برگزاری این تجمع را به او اطلاع داده‌اند.
فرماندار وقت تبریز اما به این دانشجویان هشدار می‌دهد «اگر از دانشگاه خارج شوند شورای تأمین استان حکم تیر داده است.»
به گفته شاهدان عینی، صبح روز ۲۰ تیر بیش از دو هزار دانشجو در محوطه دانشگاه تبریز در حمایت از تجمعات اعتراضی دانشجویان دانشگاه تهران تجمع کردند.
در بخشی از این گزارش آمده است که به دنبال تجمع نیروهای لباس شخصی در خارج از دانشگاه و تلاش آنها برای تصویربرداری، تجمع اعتراضی دانشجویان به خارج از دانشگاه کشیده شد که این خود بهانه حمله به دانشجویان را به دست نیروهای امنیتی داد.
در ادامه درگیری نیروهای امنیتی مستقر در تبریز با دانشجویان در این روز، معترضان حدود ساعت ۱۱ صبح به شکلی گسترده با شکستن در اصلی دانشگاه وارد بلوار ۲۹ بهمن شدند که برخورد خشونت‌آمیز نیروهای لباس شخصی و گارد ضد شورش را به دنبال داشت.
روایت شاهدان عینی حاکی از این است که در جریان این درگیری‌ها، برخی از شهروندان عادی نیز به تجمعات دانشجویی پیوستند که با بالا گرفتن این اعتراضات و کشیده شدن به سطح خیابان، نیروهای امنیتی به سوی دانشجویان تیراندازی کردند.
آمار جان‌باختگان و زخمی‌های این تیراندازی‌ها در تبریز نه تنها هیچ گاه از سوی مقامات رسمی حکومت جمهوری اسلامی اعلام نشد، بلکه پس از احراز هویت دست‌کم یکی از دانشجویان جان باخته به نام مژگان توکلی، نهادهای وابسته به سپاه پاسداران از جمله بسیج و رسانه‌های دولتی، این خبر را تکذیب کردند.
فرماندار وقت تبریز اما در بیانیه‌ای که روز پنج مرداد ۱۳۷۸ صادر کرد، تعداد دستگیرشدگان مرتبط با تجمع دانشجویی دانشگاه تبریز را ۲۶۰ نفر اعلام کرد، با تأکید بر این ادعا که آنها «عمدتا افراد غیر‌دانشجو بوده‌اند که در همان ساعت اولیه یا در روزهای اول همگی آزاد و تنها ۲۹ نفر جهت رسیدگی و بررسی بیشتر در اختیار مراجع ذی‌صلاح باقی مانده‌اند.»
او تعداد زخمی‌های این حادثه را نیز ۱۸۲ نفر اعلام کرده بود.
روزنامه همشهری اما روز ۲۵ شهریور همان سال از محکومیت «۲۱ تن از مسببان اصلی حادثه ۲۰ تیر دانشگاه تبریز» خبر داد و به نقل از رئیس دادگاه‌های انقلاب آذربایجان شرقی نوشت که این افراد هر کدام به سه ماه تا ۹ سال زندان محکوم شده‌اند.
بر پایه گزارش بنیاد برومند، این بازداشت شدگان در دادگاه‌هایی چند دقیقه‌ای و «بدون دسترسی به وکیل» به حبس محکوم شده‌اند.
فعالان سابق دانشجویی دانشگاه تبریز اما گفته‌اند که در ماه‌های بعد، تعدادی از دانشجویانی که آن روز زخمی یا بازداشت شده بودند، بعد از عادی شدن شرایط دانشگاه و شروع ترم جدید دیگر به دانشگاه بازنگشتند.
بنیاد عبدالرحمن برومند در گزارش خود با اشاره به وقایع دانشگاه‌های تهران و تبریز در سال ۱۳۷۸ نوشته که حکومت ایران همچنان از شفافیت طفره می‌رود و حق خانواده‌ها و جامعه به دانستن حقیقت را که برای اجرای عدالت اساسی است، نقض می‌کند:
«با گذشت بیش از ۲۰ سال از وقایع تیر ماه سال ۱۳۷۸، هنوز بسیاری از زوایای آن مبهم باقی مانده است. هنوز تعداد دقیق کشته‌شدگان، مجروحان، بازداشت‌شدگان و محکومان حوادث کوی دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز مشخص نیست.»
موضوع بخشی از گزارش بنیاد عبدالرحمن برومند اما به حاشیه رفتن نقش زنان در حوادث دانشگاه‌های تهران و تبریز است:
«جایگاه زنان در حوادث دانشجویی تیر ماه ۷۸ در تهران و تبریز جزو مبهم‌ترین ابعاد این دو رویداد تاریخی است. در این دو دهه جایگاه و نقش زنان در این حوادث کمتر مورد توجه قرار گرفته است. روزنامه‌نگاران و فعالان حوزه زنان دلیل چنین رویکردی را “غلبه روایت‌های مردانه” و شکلی از “تبعیض پنهان” می‌دانند.»
در این گزارش از قول آسیه امینی، روزنامه‌نگار و فعال حوزه زنان آمده است:
«به خاطر اینکه حمله فیزیکی اصولا به خوابگاه پسران بود، طبیعی بود که ما وارد خوابگاه پسران شویم و طبیعی است که تا اینجا حمله به خوابگاه پسران در کوی دانشگاه عمده شود، اما با اندکی فاصله از این رویداد و انتشار اسامی کشته‌شدگان، یعنی آقای عزت ابراهیم‌نژاد و خانم فرشته علیزاده، متوجه خواهیم شد که توجه رسانه‌ها و سخنران‌ها و موضوع مصاحبه‌هایی که بعدا منتشر شد بیشتر به سمت عزت ابراهیم‌نژاد بوده است. خیلی‌ها اسم خانم فرشته علیزاده را که نامش به عنوان یکی از کشته‌شدگان ۱۸ تیر ثبت شده، نشنیده‌اند.»
یک فعال دانشجویی زن هم که تیر ماه سال ۷۸ دانشجوی دانشگاه مدنی تبریز بوده اما خواسته است نامش در این گزارش قید نشود، گفته است:
«در روز واقعه دختران، بالاخص دخترهای دانشجوی شهرستانی که معمولا بی‌محاباتر هستند در شرکت در اعتراضات، در تجمعات حضور داشتند.»
کوی دانشگاه و ناپدید شدگان قهری
گزارش‌های منتشر شده از سوی فعالان حقوق بشر درباره بازداشت‌شدگان تجمعات اعتراضی تیر ماه ۱۳۷۸ در دانشگاه تهران حاکی از ناپدید شدن اجباری دست‌کم دو دانشجو به نام‌های فرشته علیزاده و سعید زینالی توسط نیروهای امنیتی است.
نام سعید زینالی پس از ۲۱ سال همچنان در فهرست ناپدیدشدگان اجباری گروه کاری ناپدید شدگان قهری سازمان ملل قرار دارد. او متولد سال ۱۳۵۶ و دانشجوی ترم آخر رشته کامپیوتر در مقطع کارشناسی بود که از صبح روز ۲۳ تیر ماه ۱۳۷۸ از سوی نیروهای امنیتی احضار و بازداشت شده و از آن زمان تاکنون اطلاعی از سرنوشت او در دست نیست.
پیگیری خانواده و نزدیکان این دانشجو برای یافتن اطلاعی از سرنوشت این دانشجو نیز نتیجه‌ای در بر نداشته است.
هاشم زینالی، پدر سعید زینالی که در سال‌های گذشته به همراه همسرش اکرم نقابی همواره در مورد فرزندشان به دادخواهی پرداخته‌اند، روز ۳۰ آبان ۱۳۹۴ توسط نیروهای امنیتی در مقابل زندان اوین بازداشت شد. هاشم زینالی در اوایل اسفند ماه همان سال از سوی شعبه ۱۰۶۰ دادگاه کیفری دوم تهران بابت اتهام «اخلال در نظم عمومی» به ۹۱ روز حبس تعزیری و ۷۴ ضربه شلاق محکوم شد.
سازمان عفو بین الملل اما روز ۱۸ تیر ماه جاری در واکنش به بیش از دو دهه ناپدیدسازی قهری سعید زینالی در توئیتر خود نوشت:
«دو دهه از ناپدیدسازی قهری فعال دانشجویی سعید زینالی می‌گذرد. عفو بین‌الملل در کنار خانواده رنج‌دیده او برای تحقق حقیقت و عدالت می‌ایستد.»
این سازمان همچنین در ادامه نوشت:
«مقامات ایران باید سرنوشت و وضعیت او را اعلام کنند و به این بی‌رحمی مستمر پایان دهند.»
فرشته علیزاده، فعال دانشجویی دانشگاه الزهرا و مسئول برد انجمن این دانشگاه، یکی دیگر از دانشجویانی است که در جریان حمله نیروهای امنیتی به تجمعات دانشجویی در دانشگاه تهران در تیر ماه ۱۳۷۸ بازداشت شد و تاکنون اطلاعی از سرنوشت او در دست نیست.
آخرین عکسی که از این دانشجو در رسانه‌ها منتشر شده، نشان می‌دهد که او بازداشت شده و در قفس یک خودرو متعلق به مأموران امنیتی قرار دارد.
هیچ نهاد رسمی حکومتی در ایران تاکنون مسئولیت بازداشت این دانشجو را نپذیرفته است.
امیر فرشاد ابراهیمی، یکی از رهبران نیروهای لباس شخصی وابسته به حکومت ایران موسوم به انصار حزب‌الله که در ماه‌های پس از سرکوب دانشجویان در تیرماه ۷۸ از این گروه جدا شد و بعد از ۱۸ ماه انفرادی و شکنجه و دو سال حبس، ایران را ترک کرد، از قتل فرشته علیزاده خبر داده و گفته است که او پس از بازداشت زیر شکنجه جان سپرده و در گورستان خاوران دفن شده است.
- در همین زمینه
کاش خانوادهی فرشتهی علیزاده را میشناختیم. کاش این خانواده سکوتش را میشکست و مثل خانواده سعید زینالی از فرزندشان حرف میزدند.
مصی / 13 July 2020