دوران قرنطینه که در بسیاری از کشورهای جهان به پایان رسیده یا در حال پایان است، چه پیامدها یا دستاوردهایی برای صنعت نشر کتاب در ایران و مهم‌تر از آن نشر کتاب به زبان فارسی در تبعید داشته است؟ با شیوع ویروس کرونا و اعمال محدودیت‌های قرنطینه، علاوه بر منع رفت‌وآمدها، فعالیت اصنافی که در این شرایط چندان ضروری به نظر نمی‌رسید، متوقف شد. انتشاراتی‌ها و کتابفروشیها هم جزو همین اصناف به شمار آمدند. در این خانه‌نشینی فراگیر، بسیاری از به دست آمدن فرصت طلایی برای مطالعه و کتابخوانی سخن گفتند، اما این فرصت کتابخوانی، در عمل چه قدر توانست به بازار کتاب کمک کند؟
کسادی کتابفروشی غیرمجازی
چند روز پیش، بهزاد زمردی، مدیر فروشگاه‌های «کتاب بهزاد» در تهران، در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، از تعطیل شدن یکی از شعبه‌های این فروشگاه خبر داد و دلیل این تعطیلی را «صد در صد» شیوع ویروس کرونا اعلام کرد.
او فروش اینترنتی کتاب از یک سو و وجود فایل‌های مجانی کتاب در اینترنت از سوی دیگر را دلیل وضعیت بغرنج کتابفروشیها در ایران دانسته است. اما آیا نشر الکترونیک به تنهایی پاسخگوی وضعیت بحرانی اخیر بود؟
مجید روشنگر، ناشر و نویسنده ایرانی ساکن آمریکا، که هم با فضای نشر در داخل ایران و هم با فضای نشر فارسی‌زبان خارج از کشور به خوبی آشنایی دارد، در این زمینه به رادیو زمانه گفت:
«بحرانی که ویروس کرونا در ایران و جهان پدید آورده است در تمام قلمروها – و از جمله قلمرو نشر و فروش کتاب – اثر منفی خود را به جا گذاشته است. در ایران کتابفروشیها بیش از دو ماه است که درهای خود را بسته‌اند و فروشی ندارند و به فضای مجازی و کهکشان الکترونیک پناه آورده‌اند. برخی از کتابفروشیها تلفنی سفارش قبول می‌کنند و اگر سفارش بیش از ۱۰۰ هزار تومان باشد، کتاب‌ها را در منزل به خریدار تحویل میدهند. فضای مجازی و فروش‌های تلفنی جای فروش حضوری خریدار را پر نمی‌کند اما به هر حال تا اندازه‌ای مانع کسادی بازار فروش کتاب است.»
یکی از بزرگ‌ترین پیامدهای منفی شیوع ویروس کرونا در ایران بر صنعت نشر این کشور، لغو برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بود که قاعدتا باید در این روزها برگزار می‌شد. اهمیت این نمایشگاه برای ناشران ایرانی به «فروشگاه» بودن آن است.
منوچهر حسن‌زاده، مدیر نشر مروارید، در این‌باره با تاکید بر «اوضاع وخیم» کتاب گفته است:
«ناشران کاغذ و دیگر مایحتاج را نقد خریده‌اند، پول چاپخانه، صحاف و … را هم نقد داده‌اند و کتاب‌ها را به‌خاطر بازار عید و نمایشگاه کتاب در انبارشان گذاشته‌اند، اما حالا روی دست‌شان مانده. تقریبا همه دریافتی‌هایی هم که منتظر بودند بگیرند به درخواست کتابفروشیها سه ماه عقب افتاده است.»
در این شرایط نقش دولت‌ها از همیشه برجسته‌‌تر است. هر چه کمک‌های دولتی بیشتر باشد، فشار نفس‌گیر بر صنعت نشر نیز کمتر خواهد بود.
حمید مهدی‌پور، مدیر انتشارات و کتابفروشی فروغ در کلن آلمان در این زمینه به رادیو زمانه می‌گوید:
«بحران کرونا به ترتیبی که اوایل نگران‌کننده به‌نظر می‌رسید دیگر نیست. دوران سختی را جوامع پشت سر گذاشتند و یا در حال پشت سرگذاشتن هستند، اما خوشبختانه چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌ای که در برخی کشورها از جمله آلمان به وجود آمده نگرانی‌های شدید اولیه را کاهش داده است.»
مجید روشنگر، مدیر سابق سازمان کتاب‌های جیبی و از بنیانگذاران انتشارات مرورارید که سال‌های طولانی در آمریکا اقامت دارد و نشریه بررسی کتاب را در این کشور منتشر می‌کند در مصاحبه با زمانه می‌گوید در آمریکا هنوز چشم‌انداز روشنی برای نشر وجود ندارد:
«در آمریکا هم این مشکل وجود دارد. اخیراً یک کتابفروشی در شهر “ونتورا” در کالیفرنیا که سفارشات تلفنی و اینترنتی خود را آماده و آن‌ها را بسته‌بندی و در پیاده‌روی مغازه خود قرار می‌داد که مشتری بیاید و کتاب‌ها را بردارد، با اخطاریه مقامات شهری روبه‌رو شد که اعلامیه‌ای را بر در کتابفروشی چسباندند و اخطار کردند که شغل کتابفروشی یک “شغل اساسی” نیست و آن‌ها نمی‌توانند کتاب‌هایشان را در پیاده‌رو در اختیار خریدار بگذارند. و هنگامی که به یاد می‌آوریم در عرض دو ماه گذشته بیش از ۳۰ میلیون نفر در آمریکا بیکار شده‌اند طبیعی است که امر فروش کتاب تا مدت‌ها با مشکل اساسی روبه‌رو خواهد بود.»
نشر تبعید، قرنطینه در قرنطینه
نشر تبعید برای هر کشوری، از اساس در نوعی «قرنطینه مجازی» شکل می‌گیرد که برای آن محدودیت‌ها و در عین حال، دستاوردهایی مثل تسلط بر ارتباط از راه دور و نشر الکترونیک به همراه می‌آورد. با این حال، قرطنینه کرونا برای این نشر هم مصیبت‌بار بود.
تینوش نظم‌جو، مترجم، ناشر و کتابفروش ایرانی «ناکجا» در پاریس، که به تازگی کتابفروشی جدید خود را در منطقه پانزدهم این شهر افتتاح کرده، به زمانه می‌گوید که شیوع ویروس کرونا، قرنطینه و محدودیت‌هایی مثل بسته شدن کتابفروشیها، ضربه سخت و غیرمنتظره‌ای بود. با این حال او، به «اتفاق‌های مثبت» دوران قرنطینه نیز فکر می‌کند:
«شاهد بودم که خیلی از ناشران و کتابفروشان ایرانی که قبل از قرنطینه، به شیوه کلاسیک‌تر کار می‌کردند، توانستند از خانه‌هایشان روابط بهتری به صورت آنلاین با مخاطبان خود برقرار کنند.»
جلال رستمی، مدیر انتشارات دو زبانه گوته حافظ در شهر بن آلمان هم در یک مصاحبه تفصیلی به زمانه گفت:
«هفته اول قرنطینه برای ناشران و فروشندگان کتاب همانند یک کابوس سپری شد اگرچه پس از بازگشایی، با دل نگرانی‌های تازه‌ای برای آینده صنعت نشر همراه است.»
ناشران فارسی‌زبان خارج از کشور، که در شرایط عادی نیز به دلیل کمبود مخاطب فارسی‌زبان در خارج از کشور، دچار مشکلات فراوانی‌اند، اکنون با پایان یافتن قرنطینه، امیدوارند تا حد زیادی همان شرایطی را که پیشتر داشته‌اند، بازسازی کنند.
اما شرایط معمول چنین انتشاراتی‌هایی چه بود و مشکلات این مدت، این شرایط را به چه میزان تغییر داد؟ حمید مهدی‌پور، مدیر انتشارات و کتابفروشی فروغ در کلن آلمان می‌گوید:
«از آنجا که ما هم انتشاراتی داریم و هم کتابفروشی و در نتیجه با مخاطبان تولیدات انتشاراتی مستقیم در مراوده هستیم، شاید جزو آن دسته از همکارانی باشیم که تلاطم پیش‌آمده در کار انتشارات خارج کشور را وسیع‌تر تجربه می‌کنیم. خوب است بدانیم که کماکان بیشترین مخاطبان ما کسانی هستند که مایل‌اند کتاب‌ها را به صورت چاپی دریافت کنند. با توجه به این امر، تولید کتاب چاپی دچار وقفه جدی شده است. برخی از عوامل چرخه تولید از نویسنده و نویسندگی تا ویراستار، صفحه‌آرا و طراح جلد در همین شرایط هم کار را انجام میدهند اما مرحله آخر تولید یعنی چاپ کاملا متوقف شده است. چرا که چاپخانه‌ها بسته شده‌اند.»
مشکلات نشر در شرایط قرنطینه، بخشی از مشکلات بزرگ‌تری است که اقتصاد هر کشوری را درگیر می‌کند. مدیر انتشارات و کتابفروشی فروغ در این زمینه اضافه می‌کند:
«مشکل البته تنها تعطیلی چاپخانه‌ها هم نیست، حمل و نقل هم دچار مشکل جدی شده. در آلمان ما کماکان با برخورداری از سیستم پیشرفته پستی و حمل ونقل، امکان ارسال را در خود آلمان و کشورهای اروپایی داریم اما ارتباط با مشتریان کتاب آمریکا، کانادا، استرالیا و برخی کشورهای آسیایی که به ما سفارش کتاب میدهند دچار وقفه شده است. کتاب‌های ارسالی برگشت می‌خورند و یا در بین راه متوقف شده‌اند. این وضعیت بسیار هشداردهنده است.»
مهدی‌پور معتقد است که اگر چنانچه چنین شرایطی بخواهد در آینده تداوم داشته باشد، راه حل نشر فارسی در خارج از کشور فعلا بیشتر می‌تواند عرضه کتاب به مخاطب به صورت دیجیتال باشد:
«این وضعیت ما را ناگزیر می‌کند که تلاش کنیم مخاطبان را متقاعد کنیم کتاب‌های مورد نظرشان را با چاپ دیجیتال تهیه کنند.»
جلال رستمی، مدیر نشر و کتابفروشی دو زبانه گوته حافظ می‌گوید:
«فروشندگان کتاب توانستند از طریق تلفن، ایمیل، اس‌ام اس و یا با حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی، با مشتریان خود رابطه برقرار و در عین حال مشتریان جدیدی پیدا کنند. بسیاری از ناشران و کتابفروشیها از طریق تلفن، ویدیو، کانال‌های یوتیوپی، ایمیل و اینستاگرام به معرفی کتاب و ارائه مشاوره ادبی پرداختند. استفاده هر چه بیشتر از فضای مجازی و بکارگیری ظرفیت‌ها و امکاناتی که به طور رایگان در اختیار همگان گذاشته شده تنها راهی بود که از طریق آن، کتابفروشان توانستند ارتباط خود با جامعه ادبی، فرهنگی و هنری را حفظ کنند.»
مدیر نشر ناکجا نیز تاکید می‌کند که اساسا این نشر با توجه به شرایط نشر فارسی‌زبان در خارج از ایران و سختی ارسال کتاب چاپی به داخل ایران، کار خود را بر مبنای نشر الکترونیک آغاز کرد. او قرنطینه را یک «زمان توقف» در کار نشر به ویژه نشر داخل ایران می‌داند، اما می‌گوید:
«شاید این توقف در ایران منفعت بیشتری برای ناشران و کتابفروشان داشته تا راه‌های جدیدتری را پیدا کنند.»
نظم‌جو بر وجود قشر خاصی از کتابخوان‌ها که در هر شرایطی به دنبال خرید کتاب هستند اشاره و اهمیت وجود کتاب‌های گویا را نیز گوشزد می‌کند.
مجید روشنگر نیز در این زمینه امیدواری‌هایی دارد:
«یکی از امیدها، فروش کتاب‌های صوتی است که میزان آن بالا رفته است و در این ایام “قرنطینگی” می‌تواند اوقات مردم را پر کند و از افسردگی آن‌ها بکاهد. در ایران هم کتاب‌های صوتی بازار پیدا کرده است و مقداری از درآمد ناشران از این راه تأمین می‌شود.»
بیشتر بخوانید:
همبستگی ناشران و ابتکارها برای رونق کتابخوانی در دوران کرونا