قریب یک ماه از انتشار ویروس مرگبار کرونا در سراسر جهان از جمله ایران می‌گذرد و در کنار انتقادهای زیادی که به عملکرد حاکمیت در جلوگیری از اطلاع‌رسانی در مورد آمار بیماران و همچنین تعمد حاکمیت در برگزاری انتخابات و بی‌توجهی به سلامت مردم وارد است، انتقادهای جدی دیگری نیز به اهمال حاکمیت در بی توجهی به جان اقشار مختلف مردم وجود دارد. یکی از این اقشار در معرض خطر زندانیان هستند که با بررسی سوابق سازمان زندان‌ها می‌توان احتمال داد وضعیت زندانیان وخیم باشد.
در شرایط موجود پرسش این است که وظیفه و مسئولیت سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی که به طور مستقیم زیر نظر رئیس قوه قضاییه فعالیت می‌کند، در قبال بحران کرونا و تهدید جان زندانیان چیست؟
وضعیت ویژه زندانیان
بر اساس اصول حقوقی، زندانی شخصی است که به دلیل مضر بودن حضور او به حال اجتماع، او از جامعه جدا و در محلی به نام زندان نگهداری می‌شود تا هم جامعه تا مدتی از خطراتی که او می‌تواند برای سایر شهروندان ایجاد کند در امان باشد و هم در این مدت، مجموعه زندان بتواند با برنامه‌های آموزشی خود فرد را اصلاح کند و به جامعه بازگرداند.
اما آنچه در این مدت مهم است اینکه فرد زندانی به دلیل جدا شدن از اجتماع از حق اشتغال محروم است چرا که با جدا شدن از جامعه عملا اشتغال بی‌مفهوم خواهد بود و در نتیجه نداشتن درآمد، فرد نخواهد توانست برای خود امکانات بیمه‌ای و خوراک و … تهیه کند. بنابراین در مدت زندانی بودن این فرد، تمام خدمات درمانی او باید به هزینه دولت و از محل بودجه عمومی تهیه و فراهم شود تا فرد روند اصلاح و بازپروری را طی کند چرا که از دیدگاه کیفر شناسی، جامعه اصلی‌ترین مقصر در پرورش یک فرد بزهکار است و در نهایت هزینه نگهداری و اصلاح این فرد را نیز جامعه باید بپردازد.
این مسأله قاعده‌ای است که آیین‌نامه سازمان زندان‌ها نیز در ماده ۴۳ خود به آن اشاره کرده است:
«متهمان و محكومان در طول اقامت در مراكز حرفه‌آموزی و اشتغال يا زندان يا مؤسسه‌های صنعتی، كشاورزی و خدماتی يا اقامت در مؤسسه‌های اقدامات تأمينی و تربيتی از حيث تحولات حاصله در ويژگي‌های اخلاقی و مذهبی و تشخيص سلامت بدنی و روحی تحت مراقبت و بررسی متخصصان زندان يا مؤسسه مربوط قرار خواهند داشت.»
شرایط وخیم زندان‌های ایران
اما سوال مهم این روزها این است که با توجه به مشخص بودن وظیفه سازمان زندان ها در مراقبت و فراهم آوردن خدمات درمانی برای زندانیان، آیا نگهداری زندانیان در زندان مناسب است؟
قبل از پاسخ به این سوال ابتدا باید این حقیقت را مورد اشاره قرار داد که به دلیل عدم تخصیص بودجه کافی برای سازمان زندان‌ها، از سال‌ها پیش زندانیان با مشکلات بسیار زیادی دست به گریبان هستند.
طبق آمارها و اظهارات مقامات سازمان زندان‌ها و همچنین گزارش‌های فعالان و سازمان‌های حقوق بشری، وضعیت زندان‌های ایران در شرایط عادی (قبل از ورود ویروس کرونا به ایران) وخیم بود. نگهداری زندانیان بیش از ظرفیت مجاز زندان‌ها، آب شور زندان‌ها، نبود آب گرم، نبود روان‌شناس، عدم اجرای طرح تفکیک زندانیان، اخذ پول بابت خوراک زندانیان از خانواده آنها، درجه بسیار پایین بهداشت زندان‌ها و بسیاری از این موارد وضعیت زندان‌های ایران را در شرایط اسفناک قرار داده است.
حال اما با ورود ویروس کرونا به داخل زندان‌ها، شرایط برای زندانیان به مراتب بدتر شده است. اصل اول مبارزه با چنین ویروس‌های مرگباری جلوگیری از شیوع و ابتلا به آن است که این امر جز با ایزوله شدن و دوری از ازدحام امکان‌پذیر نخواهد بود.
این در حالی است که در زندان‌های ایران، فضای اختصاصی جز در سلول‌های انفرادی آن هم برای وارد آوردن شکنجه روانی به فرد زندانی وجود ندارد و غیر از آن هرچه هست، فضای اشتراکی بسیار کمی است برای عده زیادی از زندانیان.
حال در این شرایط اگر تنها یک زندانی ناقل این ویروس باشد، وقوع فاجعه در زندان‌ها قابل پیش‌بینی است و همان‌گونه که به نظر می‌رسد، امروز در حال رخ دادن است.
بنابر آخرین خبرهای مربوط به شیوع ویروس کرونا در ایران، این ویروس وارد بسیاری از زندان‌های کشور شده است و با توجه به شرایط بهداشتی نامناسب اغلب زندان‌ها و پنهان‌کاری مقامات بهداشتی و همینطور قوه قضاییه جمهوری اسلامی، جان زندانیان در معرض خطر است.
وظیفه قوه قضاییه و سازمان زندان‌ها
آنچه امروز مسلم است این حقیقت است که قوه قضاییه جمهوری اسلامی مسئول مستقیم جان زندانیان است نه ویروس کرونا! چرا که زندان یکی از بدترین مکان‌ها برای مبتلا شدن به ویروس کرونا است و این مقامات زندان هستند که باید اتاق‌های مخصوص ایزوله شدن را تهیه کنند و مرتب سلامت زندانیان را مورد آزمایش قرار دهند
هر چند رئیس سازمان زندان‌ها از دستورالعمل‌هایی مانند جلوگیری از اعزام زندانیان به مراجع قضایی یا اختصاص بندهایی از زندان برای قرنطینه زندانیان خبر داده است اما سابقه بد سازمان زندان‌ها در نگهداری از زندانیان و همچنین عدم وجود شفافیت در عملکرد این سازمان، بر نگرانی‌های موجود افزوده است و با توجه به نبود امکانات کافی در زندان‌ها و همینطور اساسا در اولویت نبودن مسأله سلامت جان زندانیان برای مقامات قضایی، رعایت این موارد از جانب ایشان بسیار بعید است.
راهکار در شرایط استثنایی امروز
– هر قانونی یک استثنا دارد!
این یک قاعده حقوقی است که در شرایط استثنایی، قوانین باید بر حسب شرایط تغییر کنند.
اگر سازمان زندان‌ها به دلیل در اولویت نبودن بهداشت و سلامت زندانیان یا به دلیل نداشتن بودجه و امکانات کافی، توان قرنطینه کردن زندانیان یا اساسا فراهم کردن مواد ضدعفونی کننده یا سایر اقدامات بهداشتی را ندارد؛ راه‌های بسیاری برای مرخص کردن زندانیان با اعمال نظارت وجود دارد. یکی از این راه‌ها اعطای مرخصی با بستن پابند الکترونیک و نظارت بر زندانیان است که می‌تواند به سرعت انجام شود و در این میان زندانیان سیاسی که به تعبیر قوانین موجود کشور با انگیزه اصلاح جامعه مرتکب جرم سیاسی شده‌اند و عموما از قشر تحصیلکرده و نخبه جامعه محسوب می‌شوند، باید در اولویت اعطای این مرخصی‌ها باشند، مگر اینکه قوه قضاییه تعمدا از اعطای مرخصی به این قشر روشنفکر به عنوان سرمایه‌های اجتماعی ایران خودداری کند!
در هر صورت این یک حقیقت است که بخشی از ماهیت این ویروس کشنده در غیرمترقبه بودن آن است و نه تنها جمهوری اسلامی که بسیاری از کشورهای پیشرفته و صاحب دموکراسی هم با ورود این ویروس با مشکلات زیادی دست به گریبان‌اند اما همان‌طور که ذکر شد، بر اساس قوانین جمهوری اسلامی حفظ سلامت و بهداشت زندانیان بر عهده سازمان زندان‌ها و قوه قضاییه است و نظر می‌رسد با توجه به وخیم بودن شرایط بهداشتی زندان، این سازمان باید با کمک قوه قضاییه حداقل به زندانیان سیاسی و همینطور به زندانیان با جرایم سبک سریعا مرخصی اعطا کند تا بتواند با امکانات موجود خود، شرایط حفظ قرنطینه و سایر مسائل بهداشتی را در مورد مابقی زندانیانی که در زندان خواهند ماند، به اجرا بگذارد.
- در همین زمینه