در دهمین روز اعلام رسمی پخش شدن ویروس کرونا در ایران، کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت، تازه‌ترین آمار جان‌باختگان شیوع این ویروس و بیماری کووید-۱۹ را ۴۳ نفر اعلام کرد. روز جمعه ۹ اسفند، شمار افراد فوت شده در ایران به دلیل ابتلا به ویروس کرونا، ۳۴ نفر اعلام شده بود. علی کلائی، روزنامه‌نگار و فعال حقوق بشر، مخفی کاری رسانه‌های حکومتی و همچنین سرکوب، محدود کردن و تهدید رسانه‌های مستقل داخلی را از جمله دلایل گسترده شدن این بیماری می‌داند. او همچنین بروز و تاثیر‌گذاری فیک‌نیوز بر روحیه جمعی شهروندان را نتیجه رفتار امنیتی حکومت توصیف می‌کند.

وزارت بهداشت اعلام کرد تاکنون ابتلای قطعی ۵۹۳ نفر به کرونا تایید شده است

سخنگوی وزارت بهداشت ایران روز شنبه ۱۰ اسفند آمار تعداد مبتلایان به کرونا در سطح ایران را نیز ۵۹۳ نفر اعلام کرد.

آمارهای غیررسمی برخی از رسانه‌ها حاکی از آن است که تعداد جان‌باختگان و مبتلایان بسیار بیشتر از آمار رسمی است.

پیش از این، مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت درباره موارد ابتلا به کرونا ویروس جدید، از تأیید قطعی ابتلای ۱۳۹ شهروند به کرونا در ۱۲ استان ایران خبر داده بود.

در خبرهای دیگری که از سوی متخصصان، پزشکان و همچنین برخی منابع ناشناس در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، آمار ابتلا و فوت بر اثر شیوع ویروس کرونا بسیار بیش از تعداد اعلام شده از سوی وزارت بهداشت برآورد می‌شود.

به ‌نظر می‌رسد ممانعت تریبون‌های رسمی دولتی از انتشار اخبار دقیق درباره این بیماری، راه را برای انتشار «فیک‌نیوز» و ایجاد هراس عمومی در میان مردم باز گذاشته است.

حیدرعلی عابدی، عضو کمیسیون بهداشت مجلس روز چهارشنبه هفتم اسفند ماه از شهروندان خواست تا از اخبار منتشر شده در خصوص شیوع ویروس کرونا در فضای مجازی دوری کنند و اطلاعات واقعی در این زمینه را تنها از مجرای روابط عمومی وزارت بهداشت پیگیری کنند.

این توصیه‌های عابدی در حالی است که مطابق گزارش احمد حاجبی، مدیر کل دفتر سلامت روانی و اجتماعی وزارت بهداشت که در سایت رسمی این وزارت‌خانه منتشر شده، مسئولان وزارت بهداشت هنوز موفق به نهادینه کردن توانمندی مدیریت روانی برای درک شرایط و مدیریت این ویروس در میان شهروندان نشده‌اند.

به گفته حاجبی، در حال حاضر عموم جامعه در زیر بمباران اطلاعاتی وسیعی قرار گرفته‌اند و مردم باید کمتر به فضای مجازی مراجعه کنند.

علی کلائی

علی کلائی، روزنامه‌نگار و فعال حقوق بشر اما در مورد مراجعه گسترده شهروندان به شبکه‌های مجازی برای پیگیری اخبار مربوط به ویروس کرونا و تأثیر‌پذیری آنها از اخبار جعلی، این مسأله را ناشی از عدم دسترسی کاربران به اخبار درست از مراجع رسمی می‌داند و به زمانه می‌گوید:

«فیک‌نیوزها زمانی رشد می‌کنند که مردم و کاربران شبکه‌های اجتماعی به اخبار درست از مراجع اصلی رسانه‌ای دسترسی ندارند و نتیجتا برای دانستن آنچه برایشان مهم است، سراغ رسانه‌هایی می‌روند که به اخبار آنان اعتباری نیست و به جای اطلاعات درست، یا اطلاعات غلط می‌دهند یا حتی مسائلی به مخاطبان خود تحویل می‌دهند که ذهن آنها را از مسأله محوری و مورد بحث، منحرف کنند.»

اما انتشار اخبار جعلی چگونه منجر به ایجاد یک اضطراب همگانی در میان شهروندان می‌شود؟

گمانه‌زنی‌ها درباره منشاء ویروس کرونا و احتمال همه‌گیری آن از همان ابتدای شیوع این ویروس در چین، در فضای مجازی آغاز شد.

در ایران اما دست‌کم تا حدود یک ‌ماه پس از انتشار اخباری مبنی بر ورود ویروس کرونا به کشور، هیچ مقام رسمی‌ای به طور قطعی از خطرات ناشی از شیوع آن صحبت نکرد.

حتی پس از اعلام رسمی وزارت بهداشت در خصوص ابتلای شهروندان قمی به این بیماری، برخی از مقامات حکومتی از جمله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، انتشار اخبار در این زمینه را «جنگ تبلیغاتی» کشورهای خارجی علیه ایران دانستند.

خامنه‌ای روز چهارم اسفند ماه، اخبار مربوط به ویروس کرونا را «بهانه‌»‌ رسانه‌های خارجی برای جلوگیری از مشارکت مردم در انتخابات مجلس عنوان کرد و تلویحا آن را «توطئه دشمنان خارجی» برای ضربه زدن به «ارکان نظام» توصیف کرد. او کرونا را «ویروس کذایی» خواند که این عبارت حالا از سخنرانی منتشر شده از او در رسانه‌های داخلی سانسور شده است.

علی کلائی اما کنار گذاشتن رفتارهای امنیتی را در سانسور اخبار مربوط به کرونا از سوی رسانه‌های دولتی ایران با توجه به نحوه واکنش مقامات در این زمینه و وضعیت حاکم بر ایران، امری محال می‌داند و راهکار پیش‌روی شهروندان برای دسترسی به اخبار درست و دقیق را چنین تشریح می‌کند:

«در وضعیتی که متخصصان از سوی رسانه‌های رسمی حکومتی بایکوت شده‌اند، باید پای آنها را به شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جانشین باز کرد و حتی شبکه‌های متصلی از شهروندان -با استفاده از شبکه‌های اجتماعی- ایجاد کرد تا اخبار درست و نظر متخصصان را به جای شایعات و مطالب غیرعلمی و مستند به مردم برسانند.»

به گفته او اخبار مربوط به سفید‌نمایی و وارونه جلوه دادن حقیقت از سوی رسانه‌های رسمی دولتی، وجه دیگری از اخبار جعلی و فیک‌نیوز است اما همان میزان که سیاه‌نمایی ممکن است برای شهروندان خطرناک باشد، سفیدنمایی وضعیت هشدار آمیز ویروس کرونا نیز می‌تواند برای جامعه مضر و غیرمفید باشد.

از سوی دیگر رواج برخی اطلاعات غیر‌علمی و خرافات در جامعه که از سوی بعضی افراد به نام «طب اسلامی» یا درمان کرونا به‌ وسیله «گیاهان دارویی» معرفی می‌شود، می‌تواند راه را برای برخورد حقیقی و علمی شهروندان ناهموارتر کند:

«تلاش برای برخورد حقیقی و علمی با مسأله می‌تواند وظیفه هر شهروند باشد. ما در ایران در عرصه‌های مختلف دچار شبه علم هستیم. اموری که علمی نیستند گاهی ظاهری علمی دارند و گاه سوار بر موج اعتقادات عمومی می‌خواهند دستاوردهای علمی را منکر شوند یا آنها را با محتوای خود شبیه‌سازی کنند. باید به شهروندان آموزش داد و حضور عمومی آنها را خواستار شد تا در برابر این موج از اکاذیب و حرف‌های نادرست ایستادگی کنند. این بیش از آنکه وظیفه شهروندان عادی باشد، وظیفه اهل رسانه است.»

علی کلائی در ادامه با اشاره به نقش روزنامه‌نگاران و فعالان عرصه رسانه در رساندن اطلاعات صحیح درباره شیوع ویروس کرونا به مردم، می‌گوید:

«ماجرای کرونا وظیفه سنگینی را بر دوش اهل رسانه، خبرنگاران، روزنامه‌نگاران و … می‌گذارد. تولید اخبار درست، علمی و تحقیق شده و تلاش برای بی‌طرفی کامل در این حوزه وظیفه اهل رسانه است. دوستان رسانه‌ای باید بدانند که مسأله کرونا حوزه رخ به رخ شدن با نظام حاکم نیست. مسأله جان شهروندان ایران است آن هم در حاکمیتی ورشکسته که معاون وزارت بهداشتش خود مبتلا به کرونا می‌شود. تلخ است اما می‌توان فرض کرد که حاکمیتی در کار نیست و بعد باید به این مسأله فکر کرد که برای کمک به مردم چه می‌توان کرد؟»

  • در همین زمینه
بحران کرونا؛ فقدان استراتژی راهبردی و غلبه وحشت عمومی