خبر مرگ پرندگان مهاجر در تالاب میانکاله از روزهای ابتدایی بهمن منتشر شد. پس از پایان هفته نخست، مقام‌های سازمان حفاظت محیط زیست مرگ مشکوک دو هزار پرنده مهاجر را در این زیستگاه منحصر به فرد ایران تأیید کردند. اکنون شمار پرندگان تلف‌شده به ۱۳ هزار قطعه رسیده و شکار پرندگان در دو استان شمالی ایران در پی فاجعه زیست‌محیطی در میانکاله تا اطلاع ثانوی ممنوع شده است. علت فاجعه هنوز به طور قطعی مشخص نشده است.
به گزارش خبرگزاری دولتی دانشجویان ایران (ایسنا)، عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، علیرضا رفیعی‌پور، رئیس سازمان دامپزشکی کشور و نمایندگان وزارت بهداشت جمهوری اسلامی دوشنبه ۱۴ بهمن در جلسه‌ای به ماجرای مرگ دسته‌جمعی پرندگان در تالاب میانکاله پرداختند.
مسئولان حاضر در این جلسه تصویب کردند که لاشه پرندگان تلف‌شده به سرعت جمع‌آوری و به صورت بهداشتی دفن شود و تا اطلاع ثانوی مجوزی برای شکار پرندگان در استان‌های مازندران و گلستان صادر نشود.
به گزارش ایسنا، مسئولان به شهروندان استان‌های شمالی توصیه کرده‌اند که از خرید و فروش و یا مصرف گوشت پرندگان وحشی اجتناب کنند.
آیا علت فاجعه میانکاله واقعاً مشخص شده است؟
سازمان دامپزشکی ایران سه‌شنبه ۸ بهمن علت مرگ هزاران پرنده مهاجر در تالاب میانکاله را سم «بوتولیسم» اعلام کرد. کارشناسان و فعالان محیط زیست اما از این توضیح و نحوه پیگیری دولت راضی نیستند.
علیرضا رفیعی پور، رئیس سازمان دامپزشکی چهارشنبه ۱۶ بهمن اما از تکرار ادعای «سم بوتولیسم» خودداری و به یک «بحران ناشناخته» اشاره کرد. رفیعی‌پور در حاشیه هفتمین کنگره بین‌المللی طیور به خبرنگاران گفت:
«تلفات پرندگان مهاجر در میانکاله یک بحران ناشناخته‌ای بود اما با اقداماتی که سازمان دامپزشکی کشور انجام داد توانستیم به نتایج خوبی برسیم و خوشبختانه این بیماری مشترک با انسان نبود. و این بحران اکنون تحت کنترل قرار گرفته است.»
سهیل اولادزاد، کارشناس محیط زیست مازندران پیش از این به روزنامه «شهروند» گفته بود که لاشه چهار پرنده را به آزمایشگاهی برای بررسی مستقل فرستادند اما آزمایشگاه یادشده «از ترس سازمان دامپزشکی و سازمان حفاظت محیط زیست» از بررسی لاشه‌ها خودداری کرده است.
اسماعیل کهرم، پرنده‌شناس احتمال کشتن عمدی پرندگان به دست شکارچیان یا زمین‌داران را مطرح کرده است. کهرم درباره اعلام بوتولیسم به عنوان عامل فاجعه به ایسنا گفت:
«اینکه اعلام کرده‌اند که علت مرگ پرندگان میانکاله سم بوتولیسم است، پاک کردن صورت مسئله به‌گونه‌ایست که کسی هم گیر نیفتد. اگر دیدگاه سازمان دامپزشکی مبنی بر تغذیه پرندگان در محیط بسته و آلوده تالاب را بپذیریم، حال این پرسش‌ها مطرح می‌شود که آیا تمام پرندگان تلف شده در یک نقطه یعنی «قلعه پایان گلوگاه» با همدیگر تصمیم گرفتند آب را بخورند و بمیرند؟ چرا تا به‌حال این اتفاق نیفتاده است؟ امکان پذیر نیست که چند هزار پرنده در یک مقطع زمانی از یکجا در دل تالاب که سم بوتولیسم به‌خاطر شرایط خاصی درآن ایجاد شده است، آب بخورند و بمیرند. یعنی خودکشی دسته جمعی کرده‌اند؟ آیا پرندگان میانکاله علایم مسمومیت پرندگان که فضله زرد و خروج مایع زردرنگ از دهان است را داشته‌اند؟»
شماری از فعالان محیط زیست گزارش داده بودند که صیادان برای شکار آسان‌تر پرندگان به آنها میزان اندکی سم می‌خورانند تا توان پروازشان را بگیرند. کنوانسیون حفاظت از گونه‌های مهاجر ملل متحد به دلیل شکار بی‌رویه پرندگان به ایران پیش از این تذکر داده بود.
تالاب‌خواران میانکاله نیز از مشکلات چندین ساله این زیستگاه رو به نابودی بوده اند و گروه دیگر مظنونان را تشکیل می‌دهند.
ایمان معماریان، دامپزشک نیز پیش از این به ایسنا گفته بود که « بعید است باکتری سم بوتولیسم بتواند به‌صورت گسترده در آبگیرها رشد کند.»
چه‌طور باکتری بوتولیسم می‌توانست در میانکاله رشد کند؟
بوتولیسم سمی حاصل فعالیت یک باکتری بی‌هوازی است.
شهاب‌الدین منتظمی، مدیر دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست چندی پیش علت به وجود آمدن سم بوتولیسم در میانکاله را به وارد نشدن آب به بالادست تالاب و کاهش عمق آب و در نتیجه، کاهش اکسیژن در آن مربوط دانسته بود.
اگر تمام فرضیه‌های دیگر ــ مسمومیت عمدی به دست صیادان یا تالاب‌خواران ــ نادرست باشند، باز هم سوء مدیریت در مدیریت منابع آبی، توسعه ناپایدار به قیمت تخریب محیط زیست و نیز تغییرات اقلیمی حاصل از گرمایش زمین عاملان اصلی رشد باکتری بوتولیسم در میانکاله خواهند بود.
شش سال پیش، ۱۰ اسفند ۱۳۹۲ بود که علیرضا اسکندری، عضو انجمن زیست‌محیطی بهشهر هشدار داد که تالاب میانکاله در معرض نابودی است. دلیل اصلی آن «ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز جزیره میانکاله» و نیز ورود «تمام پساب‌های کارخانه‌های صنعتی استان [مازندران]» بود. اسکندری گفته بود که میانکاله زمانی میزبان میلیون‌ها پرنده مهاجر بود، اما شمار پرندگان کوچ‌گر که به آن می‌آیند، به مراتب کمتر شده است.
خشکسالی و تغییرات اقلیمی یکی دیگر از علت‌ها بود. آب تالاب میانکاله از آن زمان رو به خشک‌شدن بود. اسکندری خواهان برگزاری سمینارها و همایش‌هایی برای نجات آن شد.
چهار سال بعد، آبان ۱۳۹۶، خبرگزاری مهر به نقل از مسئولان گزارش داد که ۱۰ هزار هکتار از تالاب میانکاله، یعنی ۲۰ درصد وسعت کل آن خشک شده است. ۱۰ مرداد ۹۶ آتش‌سوزی گسترده‌ای ۲۰۰ هکتار از میانکاله را از بین برده بود و زمین‌خواران و تالاب‌خواران مظنونان اصلی آن بودند.
روند تخریب تالاب به دست زمین‌خواران و تالاب‌خواران نیز متوقف نشده و سال گذشته ۴۰۰ هکتار از میانکاله با آتش‌سوزی‌های عمدی از بین رفت.
آذر همان سال، مهر در گزارش دیگری نوشت که «مرگ تدریجی شبه‌جزیره خزری نزدیک است». دولت اجازه داده بود که یک واحد صنعتی پتروشیمی در کنار میانکاله تأسیس شود. هرچند فعالان محیط زیست اعتراض کردند، مسئولان با اشاره به «ضرورت توسعه» پروژه را پیش بردند.
همان زمان نماینده وقت بهشهر، نکا و گلوگاه هشدار داد که برای نجات تالاب باید لایروبی انجام بگیرد. اما این اتفاق هم نیفتاد.
اگر بوتولیسم علت مرگ پرندگان باشد، شرایط تکثیر باکتری آن را سوء مدیریت، بی‌توجهی محض و اقتصاد ناپایدار به وجود آوردند.