ساینس دیلی – ده‌ها سال است که تولید موفق واکسن ایدز، آرزویی دست‌نیافتنی برای پژوهشگران دنیا شده، اما با وجود سال‌ها پژوهش پیگیر و سرمایه‌گذاری‌های میلیون‌دلاری در این حوزه، همچنان این هدف از دسترس دانشمندان به دور مانده است.
بررسی‌های اخیر تیمی از محققین وابسته به دانشگاه ایالتی بهداشت و علوم پزشکی اورگون آمریکا (OHSU)، نشان داده که چرا گونه‌های تضعیف‌شده ویروس ایدز در بیماری ایدز میمون‌ها قابلیت پیشگیری از سرایت بیماری را حتی در شرایط بدخیم آن هم دارند. اما به‌کارگیری این گونه‌های تضعیف شده ویروس اچ‌آی‌وی برای پیشگیری از موارد انسانی فوق‌العاده خطرناک است و حتی نمونه‌های به‌شدت تضعیف‌یافته یا کاملاً غیرفعال این ویروس هم برای انسان بی‌فایده‌اند.
مشروح این پژوهش، که در انیستیتو واکسن‌سازی و ژن‌درمان‌گری دانشگاه OHSU صورت پذیرفته، چندی پیش در نسخه آنلاین نشریه Nature Medicine انتشار یافت. از گذشته رسم بر این بوده که واکسن بیماری‌های عفونی را به دو شیوه تولید کنند. یکی استفاده از عامل زنده ولی تضعیف‌شده بیماری مزبور بود. این عامل، آنقدرها قوی نیست که باعث بروز بیماری شود، اما توان تحریک سیستم ایمنی بدن، و لذا واداشتن آن به تشخیص و مقابله با نسخه‌های قوی‌تر بیماری در آینده را دارد. روش دوم، استفاده از عامل مُرده بیماری‌ست. این روش هم مثل روش پیشین، با مقدمه‌چینی مطمئنی برای ورود بیماری مزبور، بدن را برای مواجهه با یورش احتمالی آن آماده می‌کند.
در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی مشخص شد که نسخه اندک ضعیف‌شده‌ای از ویروس SIV، یعنی همتای میمونی ویروس HIV، پس از تزریق قابلیت حفاظت از میمون‌ها را در برابر ابتلایشان به نسخه‌های قوی‌تر بیماری ایدز دارد. با این حال، نسخه‌های تضعیف‌یافته ویروس SIV هم بعضی از میمون‌ها را به ایدز آلودند. حال‌آنکه اگر این ویروس‌ها اندکی ضعیف‌تر می‌شدند، دیگر به عنوان واکسن اثر نمی‌کردند.
نسخه اندک ضعیف‌شده‌ای از ویروس SIV، یعنی همتای میمونی ویروس HIV، پس از تزریق قابلیت حفاظت از میمون‌ها را در برابر ابتلایشان به نسخه‌های قوی‌تر بیماری ایدز دارد. با این حال، نسخه‌های تضعیف‌یافته ویروس SIV هم بعضی از میمون‌ها را به ایدز آلودند. حال‌آنکه اگر این ویروس‌ها اندکی ضعیف‌تر می‌شدند، دیگر به عنوان واکسن اثر نمی‌کردند.
لوئیس پیکر (Louis Picker)، معاون انیستیتو واکسن‌سازی و ژن‌درمان‌گری OHSU، می‌گوید: “تلاش‌هایی که به‌منظور فرآوری نسخه‌ای زنده ولی تضعیف‌شده از ویروس انجام پذیرفته، چیزی شبیه قصه «دختر زیبا و سه خرس» شده است. دانشمندان در پی واکسنی «نه خیلی گرم» و «نه خیلی سرد»، بلکه «ولرم» بودند. مشکل اینجا بود که تضعیف یک ویروس به حدی که «ولرم» باشد، امکان ندارد. اما خب فکر می‌کردیم که اقلاً درک ساز و کار مقابله بدن با ویروس‌های تضعیف‌شده‌ای که برای کاربرد بالینی همچنان خطرناک‌اند، امکان طراحی واکسنی کارآمد و ایمن را به ما خواهد داد”.
طبق پژوهشی که به‌تازگی منتشرشده، این واکنش‌های تدافعی بدن که توسط سلول‌های T، واقع در بافت‌های لنفاوی انگیخته می‌شوند، تنها تا زمانی ادامه می‌یابند که ویروس‌های تضعیف‌شده مهاجم را در تیررس خود داشته باشند. این در حالی‌ست که تضعیف هرچه‌بیشتر ویروس‌های ایدز با هدف تولید واکسن، مانع از این حضور مداوم می‌شود و لذا عکس‌العمل دفاعی بدن را پس از چندی ناکام می‌گذارد. به همین واسطه هم اثربخشی یک واکسن کارآمد HIV، تابعی از میزان ماندگاری‌اش در بدن است.
از این‌رو تیم پیکر، ویروس پایدار دیگری تحت عنوان سیتو مگالو ویروس (cytomegalovirus یا CMV) را ساخته‌اند که به تقلید از خصوصیات پروتئینی ویروس‌های SIV و HIV طراحی شده است و نقش نوعی سیستم راهبری (یا بُرداری) را، با هدف ارتقای واکنش‌های تدافعی بدن در مواجهه با ویروس‌های مسبب ایدز ایفا می‌کند. در ماه می ۲۰۱۱، آزمایشگاه لوئیس پیکر دست به انتشار یافته‌هایی زد که نشان می‌داد چگونه واکنش‌های تدافعی ناشی از تحریک این ویروس نوساخته، می‌توانسته عملکرد ویروس SIV را در بخش اعظمی از حیواناتِ مبتلا، تحت کنترل خود درآورد.
CMV، ویروس پایداری‌ست که در بدن اکثر مردم وجود دارد و در عین حالی که نشانه‌‌های اندکی را از خودش بروز می‌دهد و یا اصلاً نمی‌دهد؛ اما ویروس CMV محرک واکنش‌های سلولی فوق‌العاده شدیدی‌ست که تا حد زیادی به بقای جاندار کمک می‌کنند. این واکنش‌های تدافعی، مختص سلول‌هایی از نوع T، تحت عنوان «سلول‌های T محرک حافظه‌اند»، که عملکرد ضدویروسی شدیدی را از خودشان نشان می‌دهند. این ویروس‌ها، در همان بافت‌هایی متمرکز شده‌اند که هدف حملات ویروس‌های مسبب ایدز هستند. لوئیس پیکر و تیمش بر این نظرند که واکنش‌های ضد HIV بدن، که ناشی از تحریک ویروس‌های CMV هستند، همیشه گوش‌به‌زنگ ورود ویروس‌های HIV اند و نمی‌گذارند که فرد، فوراً به ایدز مبتلا بشود.
