هنوز آمار دقیقی از شمار کشته‌شدگان اعتراض‌های آبان منتشر نشده است. خبرگزاری «رویترز» در روز ۲ دی به نقل از مقام‌های ایرانی ناشناس از یک هزار و ۵۰۰ کشته خبر داد. پیشتر دولت ایالات متحده شمار کشته‌شدگان را دست‌کم یک هزار تن و عفو بین‌الملل در تاریخ ۲۵ آذر تعداد آنان را دست کم ۳۰۴ نفر اعلام کرده بود. سرکوب هر چقدر خشن بوده باشد، آبان ۹۸ همین حالا و به گواهی پاسخ مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی زمانه به رخدادی انکارناپذیر و بنیادین در حافظه جمعی ایرانیان بدل شده است.
اکثریت شرکت‌کنندگان در نظرسنجی زمانه آبان ۹۸ را فریادی برای یک تحول ریشه‌ای سیاسی اما با تأکید بر مضمون اقتصادی و اجتماعی این تحول می‌دانند. بیش از ۹۰ درصد آنها اعتراض‌ها را خودانگیخته و مستقل از «اپوزیسیون» و حتی بی‌ربط به آن توصیف می‌کنند. و بیش از ۸۳ درصد آنها می‌گویند خشونت در این اعتراض‌ها جهشی کیفی داشت.
نظرسنجی «اعتراضات آبان ۹۸ ــ برداشت شما چیست؟»، از پنج‌شنبه ۱۲ دسامبر / ۲۱ آذر برای اعضای پنل نظرسنجی زمانه، و جمعه ۱۳ دسامبر / ۲۲ آذر برای عموم مخاطبان آغاز شد و تا دوشنبه ۱۶ دسامبر / ۲۵ آذر به طول انجامید. در مجموع، ۲۵۹ مخاطب (۲۱۴ تن به طور کامل و ۴۵ تن به طور ناقص) به پرسش‌های زمانه پاسخ گفتند.
مبنای این تحلیل پاسخ‌های کامل (۲۱۴ تن) است که ۶۷ درصد آنها داخل ایران زندگی می‌کنند. دامنه خطای این نظرسنجی پنج درصد است.
از دی ۹۶ تا آبان ۹۸ و بی‌ربطی اپوزیسیون
اعتراض‌های آبان ۹۸ تقریباً دو سال پس از اعتراض‌های دی ۹۶ رخ داد. جرقه هر دو اعتراض مسائل اقتصادی بود، اما در هر دو مورد شعارها به سرعت فراتر رفت و اعتراض‌ها به تظاهرات ضدحکومتی بدل شد.
دانشجویان چپ‌گرا در دی ۹۶ شعار «اصلاح‌طلب، اصول‌گرا / دیگه تمومه ماجرا» را سر دادند. در آبان ۹۸، دیگر مشخص بود که هیچ گروه سیاسی در جمهوری اسلامی نمایندگی مردم معترض در خیابان‌ها را برعهده ندارد یا قادر به کنترل جمعیت نیست.
پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه در مجموع اعتراض‌های آبان ۹۸ را شدیدتر و گسترده‌تر از دی ۹۶ می‌دانند. اما در حالی که حدود ۱۹ درصد از پاسخ‌دهندگان خارج‌نشین آبان ۹۸ را «در ادامه» دی ۹۶ می‌دانند، از میان پاسخ‌دهندگان ساکن ایران تنها ۱۰ درصد با چنین تفسیری موافقند. در عوض، حدود ۴۹ درصد از داخل‌نشین‌ها (و ۴۴ درصد از خارج‌نشین‌ها) بر این باورند که اعتراض‌های آبان ۹۸ «شکل تندتر و گسترده‌تر» اعتراض‌های ۹۶ بود.
اعتراض‌های دی ۹۶ ده‌ها کشته و زخمی برجای گذاشت. آمار دقیقی بیرون نیامد اما ارقام ارائه‌شده از دست‌کم ۵۰ کشته، یکصد زخمی و هشت هزار زندانی خبر می‌دادند.
سرکوب اعتراض‌های آبان ۹۸ به مراتب خشونت‌بارتر بود. بر اساس آمار سازمان عفو بین‌الملل، دست‌کم ۳۰۴ تن در جریان اعتراض‌ها کشته شدند. خبرگزاری «رویترز» این آمار را به نقل از مقام‌های ایرانی ناشناس ۱۵۰۰ تن ذکر کرده است؛ از جمله ۱۷ نوجوان، ۴۰۰ زن و نیز شماری از نیروهای امنیتی.
۳۵ درصد از مخاطبان ساکن داخل (و نیز ۳۰ درصد از پاسخ‌دهندگان ساکن خارج) برای اعتراض‌های آبان ۹۸ «یک کیفیت تازه» قائل اند، زیرا آن را «شروع یک انقلاب» می‌دانند. ولی در قطب دیگر، بیش از ۶ درصد پاسخ‌دهندگان داخل کشور و بیش از ۷ درصد پاسخ‌دهندگان خارج کشور، اعتراض‌های آبان را «حادثه‌ای» می‌دانند که در صورت مدیریت بهتر حکومت، رخ نمی‌داد.
به علاوه، اکثریت مطلق شرکت‌کنندگان در نظرسنجی این اعتراض‌ها را خودانگیخته و عاملیت‌اش را از آن مردم می‌دانند. بر خلاف برخی از سلطنت‌طلبان که از «رهبری» و «سازماندهی» این اعتراض‌ها سخن گفته بودند، ۹۱ درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه معتقدند خیزش آبان خودانگیخته بود و اتفاقا نشان داد که ارتباط روشن و قابل ذکری میان حرکت‌های اعتراضی مردم و «اپوزیسیون» وجود ندارد.
فرودستان، طبقه متوسط، و آبان ۹۸
تحلیلگران بسیاری معتقدند که اعتراض‌های دی ۹۶ و آبان ۹۸ نشانگر شروع مرحله جدیدی از بحران سیاسی در جمهوری اسلامی بودند و به خاطر چالشی که برای حاکمان آفریدند، به شدت سرکوب شدند. یک دلیل آنها به خیابان آمدن طبقات فرودست و حاشیه‌نشینی بود که جمهوری اسلامی از زمان تأسیس خود را نماینده آنها ــ در گفتار حکومتی، «مستضعفان» ــ می‌خواند.
اما پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه لزوماً با این تحلیل موافق نیستند و از این منظر به دو گروه تقریباً مساوی تقسیم شده اند. حدود ۴۶ درصد مخاطبان داخل و خارج معتقدند که ترکیب اصلی شرکت‌کنندگان در اعتراضات از میان حاشیه‌نشینان و قشرهای محروم جامعه بوده است.
از سوی دیگر، ۵۴ درصد می‌گویند از همه قشرهای اجتماعی در اعتراضات شرکت داشته‌اند و نمی‌توان اکثریت معترضان را به طبقات کم‌درآمد و فقیر و حاشیه‌نشین منسوب کرد.
شدت خشونت سرکوب در مناطق حاشیه‌ای به هر روی بیشتر بوده. بیشترین شمار کشته‌شدگان در این منطقه‌ها گزارش شده اند: از محله‌های فقیرنشین ماهشهر در جنوب ایران، تا اسلام‌شهر و رباط کریم در حاشیه پایتخت، تا بلوچستان درگیر خشکسالی و کردستان داغدار کولبرانی که روزانه کشته می‌شوند.
با وجود این، اکثریت پاسخ‌دهندگان در پرسش بعدی درباره نقش طبقه متوسط در اعتراض‌ها، پاسخی در تناقض با پاسخ به پرسش پیشین می‌دهند. در میان ساکنان داخل ایران، حدود ۵۶ درصد حضور طبقه متوسط در اعتراض‌های آبان را «کم‌رنگ» ارزیابی کرده اند. در میان ساکنان خارج، این میزان با رشدی ۱۰ درصدی به حدود ۶۶ درصد می‌رسد.
دلیل این تناقض ظاهری را باید در روند محوشدن طبقه متوسط و احتمالاً آشفتگی در تعریف عقل سلیم آن فهمید.
تعریف‌های کلاسیک از طبقه متوسط و طبقه فرودست، بورژوازی و خرده‌بوژوازی و کارگر، دیگر پاسخ‌گوی پیچیدگی‌های ترکیب‌بندی نیروهای مولد جامعه‌های مدرن نیستند. طبقات متوسط در ایران در سال‌های اخیر رو به تحلیل رفته‌اند و کوچک‌تر شده‌اند؛ روندی که به باور شماری از تحلیلگران، روندی جهانی‌شده و حاصل اقتصاد ریاضتی و سیاست‌های نولیبرالی است.
پژوهشگران سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) که ۳۶ قدرت اقتصادی عضو آن هستند، اعلام کرده اند که طبقه متوسط به دلیل افزایش ناچیز (یا نزدیک به صفر) دستمزدها، اتوماتیزه‌شدن هر چه بیشتر، تورم افسارگسیخته در مسکن و دیگر نیازهای اساسی، و غول بدهی در حال ناپدیدشدن در سطحی جهانی است.
از همه مهم‌تر، کسانی که در دو دهه اخیر به دنیا آمده اند، بیش از پیش برای قرارداشتن در میان «طبقه متوسط» با مشکل روبرو هستند.
در ایران، دولت رفاه نیم‌بند شکل‌گرفته پس از انقلاب ۵۷ دیگر وجود ندارد. یارانه‌ها حذف شده‌اند، آموزش رایگان بسیار محدود شده است و خدمات بهداشت و درمان ــ که زمانی ایران را در کنار عراق در خاورمیانه از این نظر در صدر قرار داده بود ــ به طور روزافزونی کالایی‌سازی شده اند. بحران اقتصادی، تحریم‌ها، سوء مدیریت، بیکاری، فساد گسترده و نظام امتیازوری حول رهبری شرایط را وخیم‌تر کرده و طبقه متوسط شکل‌گرفته پس از دوران مدرنیزاسیون اقتصادی را هر چه کم‌رنگ‌تر و کم‌رنگ‌تر کرده است. بیکاری جوانان و نومیدی نوجوانان از آینده نیز باعث شد که بخش مهمی از معترضان را این گروه تشکیل دهند.
اما در جایی همچون ایالات متحده نیز عضو طبقه متوسط بودن نسبت به ۲۰ سال قبل، ۳۰ درصد گران‌تر شده است. و جوانان به‌دنیاآمده در هزاره جدید (پس از ۲۰۰۰ میلادی) بیش از پیش از طبقات متوسط بیرون می‌افتند.
بنابراین، طبقه متوسط بودن در شرایط فعلی یک امتیاز ویژه محسوب می‌شود.
اعتراض سیاسی، با مضمون اقتصادی‌ـ‌اجتماعی: علیه کل سیستم، نه فقط علیه دولت
در عین حال باید دقت کرد که هرچند مشکلات اقتصادی و به طور خاص، گرانی بنزین آغازگر اعتراض‌های آبان بود، اکثریتی ۶۹ درصدی از پاسخ‌دهندگان داخل و ۷۳ درصدی از پاسخ‌دهندگان خارج ایران این اعتراض‌ها را «اعتراض سیاسی علیه کل نظام» می‌خوانند.
حدود ۲۰ درصد از هر دو گروه پاسخ‌دهنده، آبان ۹۸ را اعتراض به فشار اقتصادی می‌دانند. در حالی‌که ۱۱ درصد از ساکنان داخل ایران این اعتراض‌ها را «علیه بی‌عدالتی» به شمار آورده اند، ۶ درصد در خارج کشور با آنها هم‌عقیده‌اند.
اگرچه محافظه‌کاران تندرو پس از این اعتراض‌ها به دنبال کنار زدن حسن روحانی، رئیس‌جمهوری از قدرت بودند، تنها شماری قابل چشم‌پوشی از پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه آبان ۹۸ را تنها اعتراض به دولت روحانی می‌دانند (۰ درصد در میان خارج‌نشین‌ها، ۱,۴ درصد در میان داخل‌نشین‌ها).
در برابر میانگینی ۱۰ درصدی که اعتراض‌های ماه گذشته را «نتیجه مستقیم فشارهای حداکثری آمریکا» می‌دانند، اکثریت مطلقی حدود ۹۰ درصد از هر دو دسته خیزش آبان را «واکنش به سیاست‌های خود حکومت» می‌خوانند و بر این باورند که اگر فشارهای واشنگتن نبود، باز هم در خصلت سیاست‌های حکومت تفاوتی ایجاد نمی‌شد.
کارزار فشار حداکثری ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی از مه گذشته، با خروج آمریکا از «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) آغاز شد. هرچند رئیس‌جمهوری ایالات متحده هدف این کارزار را در نهایت مذاکره با ایران خوانده، دو کشور تا پای جنگ پیش رفتند و این خطر هنوز رفع نشده است.
در میان تحلیلگران آمریکایی نیز بسیاری با فشار حداکثری موافق نیستند و آن را در مواجهه با اصرار تهران بر سیاست مقابله‌جویانه، یک استراتژی ناموفق ارزیابی می‌کنند. شماری نیز به تأثیر ویرانگر تحریم‌ها بر وضعیت مردم عادی اشاره، و این تحریم‌ها را «مجازات دسته‌جمعی» توصیف می‌کنند.
هرچند اکثریت مخاطبان آبان ۹۸ را اعتراض سیاسی علیه کل نظام می‌دانند، بار دیگر می‌توان به دودستگی آنها در مورد دلالت‌های این اعتراض‌ها از منظر «زاویه تغییر» در آینده نیز پی برد.
حدود ۴۵ درصد از هر دو دسته بر این باورند که «اعتراضات آبان تأکیدی است بر اهمیت عدالت اجتماعی و اینکه مردم از این زاویه به تغییر فکر می‌کنند». اما ۵۵ درصد دیگر می‌گویند که «اعتراضات آبان تأکیدی است بر اولویت تغییر سیاسی بر هر برنامه اقتصادی و اجتماعی».
این دودستگی اما وقتی بحث به «مضمون تغییر» می‌رسد، از بین می‌رود. میانگینی ۸۰ درصدی از هر دو دسته مخاطبان می‌گویند خواهان «تحول اساسی سیاسی» هستند اما برایشان مهم است که «مضمون اقتصادی و اجتماعی این تحول چه باشد.»
اعتراض‌های آبان ۹۸ تنها نشانگر فشار اقتصادی نبود، بلکه از تبعیض گسترده ــ قومی، هویتی، جنسیتی، دینی ــ نیز پرده برداشت. برای ۸۰ درصد پاسخ‌دهندگان به نطرسنجی، مهم است که برنامه‌های اقتصادی ریاضتی فعلی و تبعیض‌های گوناگون اجتماعی نیز با تحول سیاسی در نظام حاکم برچیده شوند.
۲۰ درصد بقیه اما می‌گویند که تحول اساسی سیاسی در اولویت است و بحث درباره مضمون اقتصادی و اجتماعی آن در شرایط فعلی زاید.
آبان ۹۸ و خشونت
خشونت سرکوب، همان‌طور که اشاره شد، در جریان اعتراض‌های آبان بی‌سابقه بود. آمارها رقم کشته‌شدگان را بین ۳۰۴ تن (عفو بین‌الملل) تا یک هزار و ۵۰۰ (رویترز) اعلام کرده اند.
از سوی دیگر، بنا به آمار رسمی جمهوری اسلامی، بیش از یک هزار ساختمان دولتی، پمپ بنزین، حوزه علمیه و بانک در جریان اعتراض‌ها تخریب یا سوزانده شدند. گزارش‌ها از کشته‌شدن چند تن از نیروهای امنیتی در جریان اعتراض‌ها نیز خبر می‌دهند.
حدود ۸۳ درصد پاسخ‌دهندگان (داخل و خارج) نیز معتقدند که خشونت در اعتراض‌های آبان «جهشی کیفی» داشت.
بیش از ۹۶ درصد آنها خشونت حکومت در سرکوب را نیز چنین توصیف می‌کنند: «شدت ویژه‌ای داشت و نشان دهنده تصمیم حاکمیت به سرکوب شدید هر اعتراضی است.»
هرچند حدود ۵ درصد مخاطبان اعتراض‌ها را «صلح‌آمیز» توصیف کرده اند، ۷۸ درصد آنها معتقد بودند که خشونت مردم معترض ناشی از تحریک و واکنش نسبت به خشونت مأموران بود. بیش از ۱۶ درصد اما می‌گویند مردم هم به شکل چشم‌گیری خشن بودند.
خشونت سرکوب اما برای اکثریت شرکت‌کنندگان نه به معنای قدرت حکومت، بلکه به معنای قدرت مردم است. ۷۰ درصد مجموع پاسخ‌دهندگان آبان ۹۸ را نشان‌دهنده قدرت مردم در مقابله با حکومت و ضعف و بحران‌زدگی قدرت حاکم می‌دانند. ۳۰ درصد دیگر اما بدبین‌ترند و بر این باور که مردم در برابر حکومت ضعیف هستند و حکومت می‌تواند حرکت‌ها را مهار کند.
نظرسنجی‌های آینده
پنل نظرسنجی زمانه هم‌زمان با روز جهانی آزادی مطبوعات سال جاری (سوم مه) راه‌اندازی شد. زمانه تاکنون ۹ نظرسنجی برگزار کرده است.
از شما خواهش می‌کنیم که برای شرکت در نظرسنجی‌های آینده و نیز برای پیشنهاد موضوعات مورد نظرتان برای نظرسنجی در پنل ما عضو شوید. برای عضویت در پنل کافی است به چند سوال در این لینک پاسخ دهید. اطلاعات شما به صورت امن و ناشناس ذخیره خواهند شد و در اختیار هیچ طرف دیگری قرار نخواهد گرفت. پس از عضویت در پنل، در هر نظرسنجی ایمیلی با لینک آن برای شما فرستاده خواهد شد. توضیحات بیشتر در: به پنل نظرسنجی “زمانه” بپیوندید
برای ارتباط با پنل نظرسنجی از ایمیل روبرو استفاده کنید: [email protected]
نظرسنجی‌های پیشین زمانه:
- روایت‌هایی از حکومت نظامی “مجازی”: تجربه مخاطبان زمانه از دوران قطع اینترنت
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: طرح «رفع انحصار از زبان انگلیسی» سیاسی، کارشناسی‌نشده و ناقض قانون اساسی است
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: فشار اقتصادی بی‌سابقه است و حکومت ناتوان از حل آن
- پاسخ‌ها به نظرسنجی درباره بیانیه‌های اخیر فعالان داخل: حمایت قاطع از خواسته‌ها، تفاوت در روش‌ها
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به پرسش‌های زمانه درباره مسأله مسکن: راه‌حل، تحول بنیادی در عرصه سیاست است
- اکثریت شرکت‌کنندگان در نظرسنجی زمانه درباره تنش میان دولت‌های ایران و آمریکا: حمایت از مذاکره، نه به جنگ، نه به رژیم
- اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: مجلس بریده از مردم است؛ در انتخابات شرکت نمی‌کنیم