گرچه حوادث ناشی از کار که به مرگ کارگران منجر می‌شود افزایش یافته، اما مرگ مستقیم کارگران در اثر حوادث کار نوک کوه یخ مرگ در اثر شرایط کار است. تلفات بیماری‌های ناشی از حرفه که منجر به مرگ خاموش کارگران می‌شود، شش برابر مرگ در اثر حوادث مستقیم کار است.
به گزارش سازمان پزشکی قانونی ایران در شش ماهه اول سال جاری حوادث منجر به مرگ هفت و نیم درصد افزایش یافته و جان ۸۹۸ تن از کارگران را گرفته است. ابوالفضل اشرف منصوری از مسئولان «کمیته‌های حفاظت فنی و بهداشت کار» روز پنجشنبه هفتم آذر در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا) به آمار مرگ مستقیم کارگران در اثر حوادث کار اشاره و گفت:
«ما با بیماری‌های شغلی هم سر و کار داریم که به مرور منجر به مرگ افراد می‌شود. آمار‌ها نشان می‌دهد فوت ناشی از بیماری‌های شغلی ۶ برابر فوت مستقیم ناشی از حوادث کار است.»
او تاکید کرد:
«این نوع مرگ که مرگ خاموش قلمداد می‌شود اغلب در آمارگیری‌ها مورد غفلت واقع می‌شود و جزء تلفات ناشی از حوادث کار قرار نمی‌گیرد.»
این مسئول کمیته‌های حفاظت فنی و بهداشت کار البته توضیح نداده که استناد او به کدام آمارهاست، زیرا درباره بیماری‌های ناشی از کار و معلول شدن یا مرگ کارگران در اثر ابتلا به این بیماری‌ها سخنی گفته نمی‌شود.
بیماری‌های ناشی از حرفه چه هستند؟
بیماری‌هایی که بعلت کار به وجود آمده و عامل مولد آن‌ها محیط کار است در پنج دسته طبقه‌بندی می‌شوند: بیماری‌های ناشی از عوامل زیان‌آور فیزیکی مانند ناشنوایی، بیماری‌های ناشی از عوامل زیان‌آور شیمیایی مانند آسم، بیماری‌های ناشی از عوامل زیان‌آور مکانیکی محیط کار مانند اختلالات اسکلتی- عضلانی، بیماری‌های ناشی از عوامل زیان‌آور روانی محیط کار مانند خستگی مفرط و بیماری‌های ناشی از عوامل زیان‌آور بیولوژیکی مانند هپاتیت. بیماری‌های پوستی و سرطان ناشی از کار نیز ممکن است زائیده عوامل مختلف باشند.
بیماری شغلی می‌تواند به از کار افتادگی جزئی و یا نقص عضو، از کارافتادگی کامل، و یا در دراز مدت به مرگ کارگر منجر شود.
طبق آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه ۶۸ تا ۱۵۷ میلیون تن در جهان به انواع بیماری‌های شغلی مبتلا می‌شوند.
همچنین سرطان‌های شغلی حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد انواع سرطان را تشکیل می‌دهد. شایع‌ترین انواع سرطان‌های شغلی سرطان ریه، مزوتلیوما (در اثر کار با آزبست)، و سرطان مثانه هستند.
بیماری‌های ناشی از حرفه در ایران
به گفته‌ی حسین کاکویی پژوهشگر حوزه سلامت، شایع‌ترین بیماری‌های ناشی از کار در ایران ۴۳ نوع هستند. این بیماری‌ها همراه با ۶۷ عامل بروز آن‌ها در مشاغل گوناگون ثبت شده‌اند. بیماری‌ها به ترتیب فراوانی عبارتند از: بیماری‌های ریوی، آسم شغلی، پوستی، اختلالات اسکلتی و عضلانی، بیماری‌های چشم، گوش، قلب، دستگاه گوارش، عصبی، خونی، غدد درون‌ریز و در نهایت سرطان‌ها.
احمد جنیدی جعفری، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت می‌گوید اختلالات اسکلتی عضلانی، بیماری‌های پوستی و بیماری‌های ریوی از جمله شایع‌ترین بیماری‌های شغلی کارگران محسوب می‌شوند.
همچنین رضا عزتیان، رئیس اداره خدمات بهداشت حرفه‌ای و مشاغل خاص مرکز سلامت محیط کار وزارت بهداشت نیز افسردگی را بیماری شایع در میان کارمندان و بیماری‌های ماهیچه‌ای استخوانی، بیماری‌های تنفسی و قلبی را به ترتیب شایع‌ترین بیماری‌های کارگران می‌داند.
کار در معادن؛ پرخطر و بیماری‌زا
کار در معادن علاوه بر آن که کارگران را در معرض مصدوم شدن و یا مرگ مستقیم در اثر حوادث ناشی از کار قرار می‌دهد به دلیل قرار گرفتن کارگران در معرض مواد معدنی، آلی، و محرک‌ها، آنان را به مرور دچار بیماری‌های ریوی از قبیل برونشیت مزمن و آسم می‌کند.
افت شنوایی و آب مروارید از بیماری‌های شایع کارگران معدن است و خطر ابتلا به سرطان ریه نیز در آن‌ها بالاست.
بنا بر آخرین آمارگیری در سال ۱۳۹۵ در این سال تعداد ۴ هزار و ۹۱۳ معدن در حال بهره‌برداری در کشور وجود داشته است. به نوشته خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، این تعداد در حال حاضر به ۳۳۰۰ معدن فعال رسیده است.
در این معادن که اغلب فرسوده و فاقد حداقل استاندارهای کار هستند حدود ۵۰ هزار کارگر به کار مشغولند.
فاطمه صادقی، رئیس گروه عوامل شیمیایی و سموم مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت معتقد است معدن‌کاران در معرض پنج گروه خطرات فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومی و روانشناختی قرار دارند.
در یک پژوهش بر روی ۱۱۷ تن از کارگران شاغل و بازنشسته یک معدن فیروزه نیشابور در سال ۱۳۸۸، نتیجه‌گیری شده است:
«یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مواجهه کارگران با گرد و غبار سیلیس علاوه بر ابتلاء به بیماری سیلیکوزیس، منجر به افزایش دیگر مشکلات تنفسی بویژه بیماری‌های انسدادی ریوی می‌گردد.»
در این پژوهش توصیه شده است: «بعلت عوارض غیر قابل درمان و ناتوانی دائمی ناشی از ابتلاء به این بیماری انجام اقدامات پیشگیرانه در معادن بخصوص اقدامات سطح اول پیشگیری موثرترین روش‌های پیشگیری است که باید مورد توجه کارفرمایان، کارگران و متخصصین سلامت شغلی قرار گیرند.»
قانون کار چه می‌گوید؟
فصل چهارم قانون کار (مواد ۸۵ تا ۱۰۶) به بهداشت و ایمنی محیط کار اختصاص دارد. این مواد، کارفرمایان را موظف کرده است وسایل و امکانات لازم «برای تامین حفاظت و سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار» را فراهم کنند و از واداشتن کارگران به کارهایی که برای سلامتی آنان مضر است اجتناب نمایند.
ماده ۹۲ کارفرما را موظف کرده برای کارگرانی که به اقتضای شغلشان در معرض بیماری‌های ناشی از کار قرار دارند پرونده پزشکی تشکیل دهند.
طبق ماده ۹۲ بازرسان کار موظف هستند با بازرسی مستمر نواقص را به کارفرما تذکر داده و «در صورت لزوم تقاضای تعقیب متخلفان در مراجع صالح» را بنمایند.
در صورتی که مشخص شود کارگری بعلت ابتلا به بیماری ناشی از کار توان انجام کار خود را ندارد باید بدون کاهش حقوق کار سبک‌تری به او ارجاع شود.
طبق ماده ۱۲ کار اگر کارگر به تشخیص کمیسیون پزشکی سازمان بهداشت و درمان منطقه در اثر بیماری ناشی از کار دچار از کارافتادگی کلی شده باشد، کارفرما می‌بایست به نسبت هر سال کار، معادل دو ماه آخرین حقوق او را به کارگر بپردازد. این وجه این وجه علاوه بر مستمری از کارافتادگی و یا بازنشستگی کارگر است که توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود.
اما فقط بر روی کاغذ این کلمات زیبا وجود دارد. ابتدا به این دلیل که بخش بزرگی از کارگران یا به دلیل کار در مناطق ویژه یا به علت کار در کارگاه‌های کوچک زیر ۱۰ نفر و کارگاه‌های زیرزمینی، و یا بعلت داشتن قراردادهای سفید و موقت مشمول قانون کار نیستند.
مساله دوم بازرسی کار است که به ندرت انجام می‌شود. به گفته‌ی حسین اکبری فعال کارگری، وضعیت کارگاه‌ها از لحاظ ایمنی و بهداشت بررسی و کنترل نمی‌شود «یعنی وزارت کار معمولا باید به این واحدها سر بزند و ببیند اصلا آیا کارگران بیمه هستند یا نه؟ و بعد هم آیا امکانات لازم برای حفاظت ایمنی و بهداشت دارند یا خیر. اگر ندارند واحدها را مجبور به انجام آن کنند».
وزارت کار بارها در پاسخ این انتقاد که چرا نظارتی بر کار واحدهای تولیدی و خدماتی ندارد، بر کمی تعداد بازرسان تاکید کرده است. علی مظفری، مدیرکل بازرسی کارِ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ۱۴ مرداد در این ارتباط گفت:
«حدود یک میلیون و سیصد هزار بنگاه اقتصادی دارای کد کارگاهی در سازمان تامین اجتماعی به ثبت رسیده است و استعداد بازرسی کار کشور نیز حدود ۹۰۰ بازرس کار است.»
از حرف تا عمل
یک کارگر کارخانه سیمان دشتستان که در اثر کار در محیط آلوده دچار بیماری پوستی شده بود با ۹ سال سابقه کار، از کار اخراج شد.
جمال اسماعیلیان کارگر ۴۰ ساله، ۹ سال با قرارداد موقت در کارخانه سیمان دشتستان کار کرد تا آن که سرانجام دو سال پیش به علت آلودگی و گرد و غبار محیطی به بیماری پوستی دچار شد:
«بازرسان ایمنی و بهداشت کار بارها بیماری شغلی من را تایید کردند و از کارفرما خواستند که من را به بخش دیگری منتقل کند تا کمتر در معرض آسیب باشم، اما همچنان برای دو سال من را در همان محیط آلوده و مضر نگاه داشتند».
جمال اسماعیلیان به ایلنا گفته است:
«من به خاطر بیماری اخراج شدم و جالب این که کارفرما به من گفت می‌توانی به هرجایی که خواستی مراجعه کنی، به اداره کار شکایت کنی اما بدان که قراردادت تمدید نمی‌شود.»
این کارگر که سه فرزند دارد، پرسیده:
«در تمامی سال‌هایی که به عنوان کارگر پیمانکاری در کارخانه سیمان کار کردم، برای معاش خانواده و تامین لقمه‌ای نان سلامتی خود را تاخت زدم، اگر واقعا قرار باشد به خاطر سال‌ها کار درمحیط آلوده کارخانه سیمان و ساعت‌ها ایستادن در زیر ذرات غبار آهک، از کار اخراج شوم، باید به کجا پناه ببرم؟»