صحبت از کتاب سوزان که می‌شود عمدتاً کتاب‌سوزان بزرگ آلمان دوران نازی به خاطر همه می‌آید. اما در قرن بیست و یکم و در خاورمیانه، هنوز کتاب‌سوزاندن امری مرسوم است. دو نمونه مرتبط در تاریخ معاصر خاورمیانه، ترکیه پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ و ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ هستند.

سربازان شیلیایی پس از کودتا علیه دولت آلنده، در حال سوزاندن کتاب‌های مارکسیستی ــ منبع: RADIOPHOTO / AFP

کودتای ۲۰۱۶ و موج گستردۀ امحاء کتاب‌

در ترکیه بر اساس گزارش‌های رسمی اعلام‌شدۀ وزارت آموزش این کشور، از زمان کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ تاکنون بیش از ۳۰۰ هزار جلد کتاب از مدرسه‌ها و کتابخانه‌های این کشور جمع‌آوری و نابود شده است. ضیا سلجوک، وزیر آموزش ترکیه، ماه گذشته اعلام کرد که مجموعاً ۳۰۱،۸۷۸ جلد کتاب آموزشی و کمک آموزشی، که منتسب به فتح‌الله گولن و طرفداران او بودند، شناسایی و امحاء شده‌اند.

به صورت ویژه در سال ۲۰۱۶ بیش از ۹۰۰ هزار جلد کتاب درسی کلاس هشتم زبان ترکی به دلیل استفاده از متنی از «جان دوندار» روزنامه‌نگار منتقد دولت، جمع‌آوری، نابود و با حذف این قطعه دوباره چاپ شدند. بنا به نوشتۀ روزنامه «بیرگون» امحاء این حجم از کتاب‌های درسی، موجب عدم دسترسی بخشی از دانش‌آموزان به کتاب‌های درسی و کمک درسی شده و در چند سال اخیر این موضوع لطمۀ شدیدی به کیفیت آموزش این کشور زده است. بنا بر همین گزارش، بخش دیگری از کتاب‌های درسی و کمک درسی به دلیل استفاده ازکلمۀ «پنسیلوانیا» نابود شده‌اند. «پنسیلوانیا» شهری‌ست که «فتح‌الله گولن» تحت تدابیر شدید امنیتی، در آن زندگی می‌کند.

در عین حال پس از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶، ۳۹ انتشاراتی، ۱۹ مجله‌ و ۴۵ روزنامه‌ای که بنا به ادعای دولت ترکیه منتسب به ؛جنبش خدمت؛ (فتح الله گولن) بودند شناسایی و کلیه اموال آن‌ها پس از مصادره به مناقصه گذاشته شده و عایدات آن نیز به نفع دولت ضبط شدند. بخش زیادی از این انتشارات در بخش کتاب‌های کمک درسی فعال بودند.

همچنین بنا به درخواست دادستان عمومی، دیوان عدالت کیفری تصمیم به ممنوع کردن ۶۷۲ جلد كتاب، متشکل از کتاب‌های نوشته شده توسط فتح الله گولن و سی‌دی ، دی‌وی‌دی و مواردی از این دست گرفت. دادگاه همچنین حکم به ممنوعیت چاپ ، توزیع و فروش این آثار و مصادرۀ اموال افراد ذی‌نفع به دلیل «تبلیغات تروریستی» را داد.

به گفتۀ ارسلان بولوت، روزنامه‌نگار روزنامۀ «ینی‌چا» در سال ۲۰۱۵ کتاب کودکی به نام «رنگین کمان» به دلیل استفاده از نمادهای یهودی از کتابفروشی‌ها جمع‌آوری شده‌است. همچنین مدیر «توبی‌تاک» -سازمان تحقیقات و تکنولوژی ترکیه- اعلام کرده که این تنها کتاب جمع‌آوری شده نبوده و در همان سال بیش از ۵۰،۰۰۰ جلد کتاب به قصد امحاء از بازار کتاب در ترکیه جمع‌آوری شده‌اند. این مدیر همچنین گفته بود: « آزمایش “سازگاری فرهنگی و بومی” نه فقط برای کتاب‌های زیر چاپ که برای کتاب‌هایی که قبلا منتشر شده‌اند هم در دستور کار قرار دارد.»

در تاریخ ترکیه این اولین بار نیست که کتاب‌ها سانسور و یا نابود می‌شوند. به صورت ویژه پس از کودتای نظامی سال ۱۹۸۰ ، بسیاری از کتاب‌هایی که نظامیان برای افکار عمومی نامناسب تشخیص داده بودند، از کتابخانه‌ها جمع‌آوری و یا چاپ و انتشار آنها ممنوع اعلام شده بود. از مهمترین آثاری که ده‌ها سال ممنوع بودند می‌توان به  بخشی از آثار عزیز نسین، جان یوجل، ناظم حکمت از نویسندگان ترک و همچنین بخش زیادی از آثار چارلز داروین، کارل مارکس و لنین اشاره کرد. در میان لیست کتاب‌های ممنوعه در دهه‌های هشتاد و نود میلادی حتی نام برخی آثار ادبیات کلاسیک مانند دن‌کیشوت و هزار و یکشب نیز به چشم می‌خورد.

از میان نویسندگان ایرانی شناخته‌شده در ترکیه نیز برخی از آثار علی شریعتی و صمد بهرنگی از جمله «ماهی سیاه کوچولو» شامل این ممنوعیت شدند. بیشترین علت برای ممنوعیت و نابودی کتاب‌ها در این دوران به دلیل وجود عناصر و نشانه‌های چپ‌گرایانه این کتاب‌ها و یا گرایش‌های سیاسی چپ‌ و یا قومی (در اینجا به طور مشخص کردی) نویسندگانش بود.

در سال ۱۹۹۳ «قتل‌عام سیواس» که یکی از دردناک‌ترین قتل‌عام‌های تاریخ معاصر ترکیه شناخته می‌شود، به صورت ویژه مرتبط با چاپ و انتشار یک کتاب بوده است. در این سال در شهر «سیواس» گردهمایی توسط نویسندگان و هنرمندان علوی ترکیه با حضور «عزیز نسین» برگزار شد. بعد از نماز جمعه و در پی اعتراض به ترجمۀ کتاب‌ «آیات شیطانی» سلمان رشدی توسط عزیز نسین، بخش زیادی از نمازگزاران با تحریک‌ رسانه‌ها و خطیبان مذهبی، به محل این گردهمایی، در یکی از هتل‌های شهر سیواس، حمله کرده و با آتش زدن این هتل مسبب مرگ ۳۵ نفر از شرکت‌کنندگان آن شدند.

پس از این حمله کتاب «آیات شیطانی» نیز به لیست کتاب‌های ممنوعه افزوده شده و هنوز نیز جزء کتاب‌های ممنوع الانتشار است.

کتاب سوزان در ایران پس از انقلاب

هر چند در دوران شاهنشاهی، احمد کسروی، روشنفکر و تاریخنگار، «جشن کتابسوزان» داشت، پس از انقلاب برای مدت کوتاهی مواردی از مراسم کتاب‌سوزان به معنای تحت اللفظی با حمایت حکومتی صورت گرفت و سپس با سانسور و جمع‌آوری کتاب در سال‌های بعد در معنایی نمادین ادامه یافت.

از سوی دیگر در ایران و به صورت ویژه پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ و بعد از به پایان رسیدن دورۀ موسوم به «بهار آزادی» که کتاب‌های منتسب به گرایش‌های گوناگون فکری و سیاسی به صورت گسترده و چه به صورت قانونی و چه به صورت کتاب‌های جلد سفید چاپ می‌شد، ممنوعیت چاپ آثار مخالف با حکومت اسلامی و امحاء و نابودی آنها در دستور کار رژیم نوپا قرار گرفت. نابود کردن این آثار با بهانه‌های گوناگونی از قبیل مخالفت با اسلام، ترویج فرهنگ غربی و … انجام می‌شد.

در پی این وقایع، هرگونه اثری که در تضاد با رژیم اسلامی و فرهنگ مورد حمایتش قرار داشت از دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های عمومی جمع‌آوری و نابود شدند. در بسیاری از دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه شیراز این کتاب‌ها به صورت نمادین آتش زده شد تا نه فقط این آثار از دسترس مخاطبین خارج شوند که اقتدار نظام نوپا نیز با این کتاب سوزان نمایش داده شد.

روند جمع‌آوری و نابودی کتاب‌ها تا به امروز همچنان ادامه دارد. به عنوان مثال بنا به گزارش «خبرگزاری فارس» در خرداد ۱۳۹۷ حدود ۲۰ هزار جلد کتاب غیرمجاز «که بعضاً کتب خاص سیاسی علیه حاکمیت بودند» کشف و ضبط شده و سه فرد نیز به عنوان متهم دستگیر شدند. رئیس وقت پلیس اطلاعات و امنیت ایران، دلایل جمع‌آوری این کتاب‌ها را «اعتراضات امت حزب‌الله، ناشران، مؤلفان و نویسندگان» به عرضۀ «کتاب‌های ضاله، غیرمجاز و خلاف موازین شرعی و قانونی در کتاب فروشی‌های محدودۀ انقلاب» اعلام کرده بود.

در همان سال و در حین برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، آیت‌الله موحدی کرمانی در نماز جمعه تهران گفته بود: «حفظ کتاب‌های گمراه‌کننده حرام است!» وی کتاب‌هایی را که موجب انحراف افکار جوانان شود را مردود اعلام کرده و گفته بود، «نگویید من با کتابخوانی مخالف هستم. منتها اگر کتابی باشد که افکار جوانان را منحرف کند آیا آن را هم می‌شود تجویز کرد؟!»

امحاء و نابودی کتاب‌ها دو هدف عمده را دنبال می‌کند، از یک سو با این کار رژیم‌های توتالیتر در پی قطع کردن رابطۀ مردم با آثار مخالف برآمده و از سویی دیگر سعی در تثبیت و نمایش حاکمیت بی چون و چرای خود بر جامعه دارند.

هرچند امروزه علی‌رغم سانسور و کتاب‌سوزان‌های گسترده در هر دو کشور، با گسترش اینترنت، بسیاری از کتاب‌های ممنوعه از طریق سایت‌های گوناگون و بدون سانسور در اختیار مخاطبین قرار گرفته است و عملاً کار دولت‌ها را بسیار مشکل ساخته است اما در دیگر سو به دلیل سودآور نبودن این کتاب‌ها برای نویسندگان و مترجمان، هنوز راه برای دسترسی آزاد به تمام کتاب‌ها و نشریات ناهموار است.

از همین نویسنده:

ناسیونالیسم و نام‌ها: تغییر اسامی شهرها در ترکیه و ایران