تا سال ۲۰۲۵، نزدیک به ۱,۸ میلیارد نفر برای تأمین آب مورد نیازشان دچار مشکل خواهند بود. آب همین‌حالا به یک سلاح ویرانگر بدل شده و به‌زودی جنگ‌های خونبار آب آغاز خواهند شد. توافق‌نامه‌های دوطرفه دیگر مشکل را حل نخواهند کرد، و بحران آب راه‌حل جهانی می‌طلبد.
اوایل سال جاری، در جریان تنش هند و پاکستان ــ بر سر حمله‌ای تروریستی که جان بیش از ۴۰ شبه‌نظامی هندی را در کشمیر را گرفت ــ دهلی نو موجودیت اسلام‌آباد را تهدید کرد؛ ابزار این تهدید البته سلاح‌های پیشرفته هسته‌ای هند نبود، بلکه سلاحی دیگر بود که ضربه ناشی از آن به همان‌اندازه ویرانگر و خانمان‌برانداز است: آب.
وزیر حمل‌و‌نقل هند، نیتین گادکاری، ۲۱ فوریه گفت: «دولت ما تصمیم گرفته که جریان آب را به سمت پاکستان قطع کند. ما مسیر آب رودخانه‌های شرقی را تغییر خواهیم داد، و آن را برای مردم خودمان در جامو و کشمیر و پنجاب ذخیره خواهیم کرد.»
عملی شدن این تهدید توسط هند مساوی بود با لغو معاهده آب‌های ایندوس (سند)؛ و اقدامی جنگی محسوب می‌شد.
نهایتاً این طرح اجرایی نشد. هند جنگل‌ها را بمباران کرد، و پاکستان دشت‌ها را. این تهدید، اما اهمیت بحران روبه‌رشد آب را در آسیای جنوبی برجسته‌تر کرد: کلان‌شهرها و سیستم‌های کشاورزی متمرکز که با خطر کمبود آب مواجه‌اند، عملاً در حال خشکاندن کل شبه‌قاره اند. بنا به تحقیقات اخیر، تا سال ۲۰۳۰، نیمی از جمعیت هند (مساوی با ۷۰۰ میلیون نفر) آب آشامیدنی کافی نخواهند داشت. درحال حاضر نیز، ۲۵ درصد از جمعیت این کشور گرفتار خشکسالی اند.
اسماعیل سراگلدین، رئیس پیشین بانک جهانی هشدار داده است: «همان‌طور که جنگ‌های قرن ۲۰ بر سر نفت بودند، جنگ‌های قرن ۲۱، همه بر سر آب خواهند بود».
کشمکش دوجانبه
هند و پاکستان، علی‌رغم روابط پرتنش طولانی مدتی که از سر گذرانده‌اند ــ ازجمله سه جنگ، از سال ۱۹۴۷ تاکنون، که یکی از آنها به‌شکل نگران‌کننده‌ای ممکن بود به جنگ هسته‌ای بینجامد ــ در زمینه شراکت منابع آبی، الگوی خوبی برای سایر کشورهای جهان به حساب می‌آیند.
پس از حدود یک دهه مذاکره، دو کشور در سال ۱۹۶۰ بر سر تقسیم آب‌های شش رودخانه اصلی مورد مناقشه به توافق رسیدند و معاهده آب‌های ایندوس (سند) امضا کردند. بانک جهانی نیز در این توافق نقش کلیدی بازی کرد، چراکه یک میلیارد دلار بودجه به توسعه حوزه رود سند اختصاص داد.
کشمکش‌های مداوم بر سر کشمیر اما آب را تبدیل به مسئله امنیت ملی برای هر دو کشور کرده است؛ و این مبادله اطلاعات آب‌وهوایی را محدود و برنامهریزی طولانی‌مدت را کاملاً دشوار کرده است.
تغییرات اقلیمی نیز باعث تشدید بحران آب شده است؛ و هر دو کشور موج گرمای بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده‌اند. کوهستان‌هایی که بخش اعظم آب پاکستان و هند را تأمین می‌کنند، درحال از دست دادن یخچال‌های طبیعی هستند. بنابر گزارش ارزیابی هندوکش هیمالیا، تا سال ۲۱۰۰، بیش از دو سوم یخچال‌های طبیعی این منطقه از بین خواهد رفت.
پاسخ هند به کاهش منابع آبی، همچون بسیاری کشورهای دیگر در منطقه، ساخت سد بوده است. اما سدها نه تنها منابع آب زیرزمینی در مناطق پایین‌دست را محدود می‌کنند، بلکه باعث مسدود شدن جریان طبیعی گل ولای نیز می‌شود، درحالیکه گل ولای برای زمین‌های کشاورزی بسیار مفید است، و باعث تشکیل دوباره رسوبات در دلتاهای وسیع نظیر گنگ‌ـ‌براهماپوترا، سند، و مِکُنگ می‌شود؛ دلتاهایی که علاوه بر تقویت صنعت ماهیگیری، به‌عنوان موانع طبیعی در مقابل طوفان نقش مهمی بازی می‌کنند.
جنگل ماندابی ساندربانس در سواحل هند و بنگلادش، به‌وسعت ۴۰۰۰ مایل مربع، وضعیت خوبی ندارد. با بالا رفتن سطح دریاها درنتیجه تغییرات اقلیمی، سدهای مناطق بالادست رود باعث کاهش جریان آب شیرینی می‌شوند که باید دریای شور را در خلیج نگه دارد. نهایتاً، هجوم نمک، درختان ماندابی را از بین می‌برند و کشتزارها را تخریب می‌کند. کافی است همگام با رشد جمعیت، قطع درختان بیش از پیش افزایش یابد، تا طی چند سال آینده تنها در بنگلادش، شاهد از بین رفتن ۸۰۰ مایل مربع از جنگل ساندربانس باشیم.
با قطع درختان ماندابی، و یا از بین رفتن آنها، شهرهایی همچون کلکته و داکا درمعرض گردبادها و طوفان‌هایی قرار خواهند گرفت، که درنتیجه تغییرات اقلیمی شدت و بسامد بیشتری خواهند داشت.
قطب سوم
عامل اصلی بحران آب در آسیای جنوبی، چین است؛ کشوری که سرچشمه ۱۰ رودخانه اصلی جاری در ۱۱ کشور در آنجاست، و آب ۱,۶ میلیارد نفر از ساکنان کره زمین را تأمین می‌کند. در واقع، «قطب سوم» [پس از قطب شمال و جنوب] دست چین است؛ یعنی مخزن عظیمی از آب شیرین که در برف و یخ هیمالیا ذخیره شده است.
و پکن در حال ساخت تعداد زیادی سد، برای جمع‌آوری آب و تولید انرژی است.
بیش از ۶۰۰ سد بزرگ در هیمالیا احداث شده، یا در دست احداث است. طی دهه گذشته، چین سه سد بزرگ بر رودخانه براهماپوترا ــ که از چین سرچشمه گرفته، اما به هند و بنگلادش منتهی می‌شود ــ ساخته است.
اگرچه یک سوم جمعیت جهان در هند و چین زندگی می‌کنند، هر دو کشور تنها به ۱۰ درصد منابع آبی جهان دسترسی دارند، و هیچ توافقی درمورد نحوه تقسیم‌بندی آب در جهان در کار نیست.
تنش‌های موجود بین هند و پاکستان نشان می‌دهد که معاهده آب‌های ایندوس آن‌طور که باید و شاید کار نمی‌کند، اما درعین حال نوعی وضعیت قوانینی میان دو طرف حاکم کرده است. معاهده مشابهی میان دهلی نو و پکن وجود ندارد.
روابط بین چین و هند بسیار بهتر از روابط بین هند و پاکستان است، اما با روی کار آمدن دولت مودی، دهلی نو به واشنگتن بسیار نزدیک شده ، و همین تا اندازه‌ای هند را درگیر استراتژی مهار آمریکا علیه چین کرده است. ناوهای جنگی هندی در کنار ژاپن و ایالات متحده وارد بازی‌های نظامی علیه چین شده‌اند. و البته هنوز میان چین و هند مجادلاتی بر سر مرز مشترک‌شان جریان دارد. جو ملی‌گرایانه تند و تیزی که بر هر دو کشور حاکم است، باعث شده هیچ نوع همکاری‌ای میان دو کشور پا نگیرد، از جمله بر سر مسئله بحرانی آب.
با این حال، همکاری میان این دو کشور هیچ‌وقت تا این حد ضروری نبوده است. هر دو کشور برای کشاوزی، تولید برق و حل مسئله رشد جمعیت کلان‌شهرهایی همچون دهلی، بمبئی و پکن، به آب «قطب سوم» نیاز دارند.
کمبود منابع آبی به نبود آب پاک منجر خواهد شد، و این مسئله بحران سلامتی ایجاد خواهد کرد، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی که همگام با تغییرات اقلیمی شمار فزاینده‌ای از روستاییان را در خود فرو می‌بلعند. آب آلوده از جنگ جان مردم بیشتری را می‌ستاند؛ تاکنون ۱,۵ میلیون کودک زیر پنج سال به همین دلیل جان خود را از دست داده‌اند. کاهش منابع آبی همچنین همبسته بیماری‌هایی همچون وبا است که با آب منتقل می‌شوند. مطالعاتی در این زمینه نشان می‌دهد که پشه‌های تشنه بیشتر نیش می‌زنند، و بدین‌ترتیب، بیماری‌های ناقل به‌وسیله حشرات مثل زیکا، مالاریا، و تب دِنگی شیوع بیشتری خواهند یافت.
پیمان‌های منطقه‌ای مسئله را حل نخواهند کرد
آسیای جنوبی تنها منطقه مواجه با بحران آب شیرین نیست. کمابیش، تمام قاره‌های جهان با کمبود آب روبه‌رو هستند. بنابه گفته مجمع جهانی اقتصاد، تا سال ۲۰۳۰، منابع آبی جهان تنها ۶۰ درصد نیاز روزانه مردم را رفع خواهند کرد.
بحران آب دیگر مشکلی نیست که از طریق معاهده‌های دوطرفه همچون معاهده ایندوس حل شود، بلکه مسئله‌ای است که راه حل منطقه‌ای و درواقع، جهانی می‌طلبد. اگر فشار اخیر ترامپ برای کاهش مسافت پیموده خودروها به موفقیت بیانجامد، صدها هزار تن کربن دی‌اکسید به اتمسفر اضافه خواهد شد که به تسریع تغییرات اقلیمی می‌انجامد.
به‌طور خلاصه، می‌توان گفت که دود ماشین‌های آمریکا نهایتاً به یخچال طبیعی وسیع آنگسی در فلات تبت آسیب خواهند رساند، یعنی منطقه دربردارنده سرچشمه رود براهماپوترا، که از کشور چین، هند، و بنگلادش گذشته، و به خلیج بنگال ختم می‌شود.
راه‌حل منطقه‌ای یا محلی در پاسخ به بحران آب دیگر کار نمی‌کنند ، چراکه این یک مسئله جهانی است. تنها سازمان واقعاً جهانی، یعنی سازمان ملل متحد باید برای ایجاد توافق‌نامه‌ای در مورد آب پیش‌قدم شود.
یک اجلاس جهانی می‌تواند شروع خوبی باشد. بنابه گفته سرینیواس چکاکولا، محقق مسائل مربوط به آب در مرکز تحقیق سیاست‌های دهلی نو، « از این طریق، می‌توان زمینه شیوه قانونی و مؤثری برای رد و بدل کردن اطلاعات و مذاکره و حل اختلاف فراهم کرد.»
بنابر گفته سازمان ملل متحد، تا سال ۲۰۲۵، نزدیک به ۱,۸میلیارد نفر در کشورها یا مناطقی زندگی خواهند کرد که از کمبود قطعی آب رنج خواهند برد، و خطر کمبود آب دو سوم جمعیت جهان را تهدید خواهد کرد. بنابر گفته این سازمان، آب کافی برای ۷ میلیارد نفر وجود دارد، اما این مقدار به‌طور نابرابر تقسیم شده، یا به‌طور ضعیف مدیریت شده، یا بعضاً آلوده است.
اگر کشورها دراجلاسی جهانی گرد هم نیایند و به توافق نرسند، هرج‌ومرج ادامه خواهد داشت؛ و چند کشور خاص که کنترل آب‌های جهان را به دست گرفته‌اند، به رقابت با یکدیگر ادامه خواهند داد، و دیر و یا زود «بحران آب» تبدیل به جنگی واقعی می‌شود.
منبع: counterpunch