پانته‌آ بهرامی – کانون هنری «الوان» در نیویورک چندی پیش شاهد کنسرت موسیقی بود که بداهه‌نوازی آن را آلان کوشان یکی از آهنگسازان و نوازندگان موسیقی تلفیقی به‌عهده داشت. قطعه بداهه‌نوازی وی با سازی آغاز شد که خود ساخته و «زور» نام دارد.
این ساز شبیه سنتور است و از سیم‌های قطور که از روده در ژاپن ساخته شده می‌باشد. هر کدام از سیم‌ها هدف و مفهومی را دنبال می‌کند و صدایی که تولید می‌کند مختص به بخشی از کره زمین است. برای مثال بخشی مربوط به موسیقی آفریقاست.
این ساز حدود ۹ سال پیش ساخته شد و آواهای مختلفی مثل پیانو و عود از خود تولید می‌کند. آلان کوشان در مورد محدودیت‌های سازهای مختلف برای موسیقی می‌گوید: «شما مفهومی را که در هر کشوری موسیقی خاص خود را دارد، می‌گیرید و از آن یک فرایندی می‌سازید و با این با این ساز اجرا کنید. هر سازی محدودیتی دارد. مثلاً سنتور ۹ خرک محدودیت خاص خودش را دارد. همان‌طور که تار [هم محدودیت‌هایی] دارد. پوست تار مثلاً شل و سفت می‌شود و نوازنده مصیبت دارد. سنتور مدام باید کوک شود و بعد هم شما نمی‌توانید در آن واحد خیلی چیز‌ها را با آن بزنید. مثل پیانو. تازه خود پیانو ساز بسیار محدودی‌ست. ۸۸ تا کلید دارد و عمدتاً موسیقی کلاسیک غربی را می‌توانید با آن بنوازید.
البته خیلی از کشورهای مختلف تلاش کرده‌اند پیانو را در قالبی در فرهنگ خودشان بگنجانند. همان‌طور که جواد معروفی سعی کرد این‌کار را انجام دهد یا مرتضی محجوبی خیلی از قطعات را برای پیانو تنظیم کرد. از زمان استاد وزیری و خالقی پیانو را به سبک موسیقی ملی ما کوک کردند و سعی کردند یک کار متفاوت انجام دهند و از پیانو در غالب ارکستر برای موسیقی ملی ما استفاده کنند. [اما این نوآوری‌ها] زیاد مورد استقبال قرار نگرفت. بسیاری از نوازندگان تار، سه‌تار و کمانچه و سازهای شبیه به آن‌ها با فرهنگ غرب چندان آشنایی ندارند و اگر هم دارند، از فرهنگ غرب آن لذتی را نمی‌برند که شاید از فرهنگ خودشان می‌برند. به این ترتیب می‌بینید پیانو سازی است که می‌تواند کوک شود و مورد استفاده موسیقیایی یک مملکت قرار گیرد، در همان حال هم ساز بسیار محدودی است. سعی کرده‌ام هر سازی را که درست می‌کنم از این محدودیت تا آنجایی که می‌توانم کم کنم و سعی کنم فضا و بُعد دیگری به آن بدهم که بتوانم ارتباط تازه‌تری را با افراد برقرار کنم.»
سنتور صد و یک ساله
آلان کوشان، نوازنده و آهنگساز ایرانی
بخش دوم این کنسرت نیز بداهه‌نوازی بود که با هنرمندان کشورهای مختلف با سازهای گوناگون صورت گرفت. آلان کوشان با سنتوری در این بخش شرکت کرد که ۱۵ سال پیش آن را از قدسی دولتشاهی، اولین زن خلبان ایران به ارث برده. از این نوع ساز تنها چند عدد در اصفهان ساخته شد که یکی از آن‌ها اکنون در نزد آلان کوشان نوازنده و آهنگساز مقیم نیویورک است. اما این ساز ساخته اصفهان چگونه به دست این نوازنده رسیده است؟
آلان کوشان در پاسخ می‌گوید: «یک رابطه عمیق و عاطفی با خانم قدسی دولتشاهی برقرار کردم. من در واقع به فرزندخوانده چندم این خانم تبدیل شدم و مرا همیشه به نام پسرم می‌خواند و در تمام روزهایی که ایشان بالاخره مشکلاتی داشت، چه حالا من منزل ایشان باشم و چه ایشان منزل ما بود، ما با هم توسط این ساز انس گرفتیم و او گفت من اجازه نمی‌دهم کسی با این ساز بزند، فقط باید خودت با آن بزنی و بعد هم که من فوت کردم، این ساز مال خودت است. به تمام بچه‌ها هم گفتم، وصیت کردم که حق ندارند دست به این ساز بزنند؛ و این است که در واقع یک رابطه خیلی عاطفی مادر و فرزندی به‌وجود آمد و افتخار داشتن این ساز هم نصیب من شد.
این سنتور صد و یک‌سال عمر دارد و امروز در دست آلان کوشان در نیویورک است. بخشی از کنسرت در کانون «الوان» که با همراهی گروه موسیقی از کشورهای مختلف انجام گرفت، با این ساز نواخته شد. اسامی نوازندگان به این شرح است: ساکسافون لتی ال ناگر (Lety ElNaggar )، ظفر تاویل عود و طبل (Zafer Tawil)، سینان گوندوگودو (Sinan Gundogdu )، امیر السفر ترومپت (Amir Elsaffar )
آلان کوشان سبک تک‌نوازیی که با این ساز انجام گرفت را این گونه ترسیم می‌کند: «سبک کاری که ارائه دادم تقریباً از بین رفته است. من به نسلی تعلق دارم که در دوران کودکی با آهنگسازان و نوازندگانی آشنا شدم که آن‌ها خود متعلق به یک نسل قبل‌تر از من بودند که در دامن صبا استاد خالقی و استاد وزیری پرورش یافته بودند. سبک [من] کاملاً ویژه است و فکر می‌کنم از اوایل دوره قاجار نزج گرفت و پیشینه آن به پیش از دوره قاجار می‌رسد. فرم ویژه‌ای ندارد. یعنی پیش‌درآمد و پس‌درآمد و گوشه ندارد. برای مثال استاد ابوالحسن صبا سنتور را با ۹ خرک عرضه کرد و خرک اولش را هم کرد نت می. کما اینکه اگر سنتورهای قبل از آن را شما ببینید، ۱۲ـ ۱۱ حتی ۱۴ خرک داشتند. یعنی سنتور حبیب سماعی ۱۴تا خرک داشته و کاملاً هم به شکل ذوذنقه نبوده.
استاد فرامرز پایور و استاد حسین ملک که من شاگرد هردو این اساتید بودم زحمات زیادی برای این ساز کشیدند.
آلان کوشان که در موسیقی تلفیقی تبحر ویژه‌ای دارد، با خوانندگان معاصر ایران نیز همکاری می‌کند. وی به همراه سوسن دیهیم خواننده پرآوازه ایرانی مقیم کالیفرنیا دربیستمین جشنواره جهانی جاز سنگال از ۲۴ تا ۲۹ ماه مه که در شهر سن لوییز برگزار شد، شرکت داشت. در این فستیوال بیش از ۳۰ گروه موسیقی از سراسر جهان شرکت داشتند. سوسن دیهیم خواننده ایرانی به همراه یک گروه چهارنفره نوازنده به همراهی سنتور، پیانو، باس و سازهای کوبه‌ای در فستیوال شرکت کردند. یکی از این نوازندگان آلان کوشان، نوازنده سنتور بود. در این جشنواره قرار بود سوسن دیهیم حدود ۱۰ ترانه اجرا کند که شش تای آن اجرا شد. یکی از ترانه‌ها «الهه ناز» است که ساختار جدیدش سبک جاز است. ترانه بعدی «عاشقم من» و «سنگ خارا» بود.
آلان کوشان می‌گوید: «ترانه‌ها به شکلی فضاسازی شده که خیلی سریع، تند اجرا شود و حالت تند موسیقیایی داشته باشد و شنونده را به وجد بیاورد. سوسن دیهیم علاقه زیادی به فرهنگ قدیم ایران دارد. این ترانه‌ها را جوری بازسازی کرده که دقیقاً در موسیقی جاز مفهوم شده. چند ترانه نیز خودشان ساخته‌اند و با جازیست‌های مشهور آمریکا همکاری می‌کنند.»
سابقه همکاری بین آهنگسازان و خوانندگان در ایران قدمت طولانی دارد. آلان کوشان دراین‌باره می‌افزاید: «در موسیقی ملی ما از زمان وزیری تا بعد از صبا و همچنین پرویز یاحقی و اسدالله ملک، این همکاری چشمگیر است. در آن زمان برای خوانندگانی چون پروین، دلکش، مرضیه، ویگن، بنان آهنگ‌هایی ساخته شد. در این ترانه‌ها شعر بسیار قوی بود و وزن سنگینی در ترانه داشت. این اشعار دقیقاً با مردم، فضا و فرهنگ این آدم‌ها ارتباط داشت. نوازنده‌ها هم نوازنده‌هایی بسیار قوی بودند؛ هم از لحاظ موسیقیایی و هم اینکه می‌فهمیدند معنای شعر چیست و چگونه آهنگ‌ها را می‌بایست روی آن سوار کنند. مثلاً آقای ملک شاید بیش از ۲۵۰ آهنگ ساخته و آقای یاحقی شاید بیشتر از آن ترانه ساخته و تنظیم کرده است.»
ایمیل گزارشگر:
pantea. bahrami@yahoo. com
در همین زمینه:
::گزارش‌های پانته‌آ بهرامی در رادیو زمانه::