همزمان با بالا گرفتن تنش‌ها بین جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده، هلگا اشمید – دبیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا – برای رایزنی جهت حفظ «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) و کاهش تنش‌ها به تهران سفر کرد. همزمان، ماریل دوسانز – رئیس کمیسیون خارجی مجلس فرانسه – نیز با هدف یکسانی در تهران بود. هیچ کدام از این رایزنی‌ها تهران را به کارآمدی سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا برای مقابله با تحریم‌های ایالات متحده (اینستکس) راضی نکرد. تهران هشدار داد که مهلت شصت‌روزه شورای عالی امنیت ملی ایران به اتحادیه اروپا را تمدید نخواهد کرد.
دبیرکل سرویس اقدام خارجی اروپا شنبه ۲۵ خرداد با علی اصغر خاجی، دستیار وزیر امور خارجه در امور ویژه سیاسی، و پیش از او با عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای گفت‌و‌گو کرد. موضوعات این گفت‌و‌گو اینستکس و جنگ یمن بود.
معاون سیاسی وزیر خارجه جمهوری اسلامی گفت که در جلسه دو طرف «توانستند از مواضع یکدیگر مطلع شوند» و هشدار داد خروج از برجام هنوز در دستور کار تهران قرار دارد:
«جمهوری اسلامی ایران باید از منافع رفع تحریم‌ها در برجام و به خصوص رفع تحریم‌های هسته‌ای بهره‌مند شود، در غیر این صورت ما با استفاده از حقی که برجام برای ما قائل شده است، تعهدات خود را بر طبق برجام پله‌پله کاهش می‌دهیم و در حقیقت خروج ایران از برجام در دستور کار قرار دارد، اما این امر به صورت هدفمند و هوشمند و برنامه‌ریزی شده و در واقع هرجا که طرفین، تعهدات خود را عملی کرده یا بخشی از خواسته‌های ایران را محقق کنند این روند خروج متوقف می‌شود و حتی می‌تواند به جای اول خود بازگردد.»
او با تکرار انتقادهای جمهوری اسلامی از کوتاهی اروپا در عمل واقعی جهت مقابله با تحریم‌ها افزود:
«کمیسیون مشترک برجام از ایده‌هایی است که در دستور کار قرار دارد، ولی به اعتقاد ما کمییسون مشترک باید زمانی برگزار شود که دستاورد ملموسی از آن حاصل شود. تکرار بیانیه‌های گذشته و تکرار مواضع قبلی خوب است، اما کافی نیست.»
چرا اشمید به تهران آمد؟
هلگا ماریا اشمید، چهارشنبه ۲۲ خرداد / ۱۲ ژوئن، سفر خود را با دیدار از امارات متحده عربی آغاز کرد و پس از بازدید از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در راستای تنش‌زدایی، به تهران آمد. اما پنجشنبه در میانه سفر او حمله به دو نفت‌کش در دریای عمان بر آتش تنش‌ها افزود.
اشمید معاون فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا است که در سال ۲۰۱۵ عضو گروه مذاکره‌کننده ۵+۱ با تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران بود.
رئیس کمیسیون روابط خارجی مجلس فرانسه نیز در صدر یک هیأت پارلمانی به ایران آمد و با عراقچی و پیش از او، با رئیس مجلس شورای اسلامی، علی لاریجانی، دیدار کرد.
علی لاریجانی در دیدار با ماریل دوسانز گفته بود: «مکانیزم اینستکس روی کاغذ مانده است». هرچند اشمید و دوسانز هر دو در دیدارهای جداگانه‌شان بر اهمیت حفظ برجام تکرار کردند، رایزنی‌ها به پیشرفت بیشتر اینستکس نینجامید. دست‌کم این نتیجه‌ای است که عباس عراقچی در گفت‌و‌گوی تفصیلی‌اش با «باشگاه خبرنگاران جوان» پس از دیدار با اشمید بیان کرد.
اتحادیه اروپا اینستکس را برای مقابله با تحریم‌ها راه‌اندازی کرد اما مشخص شد که این سازوکار مالی دست‌کم در مرحله اول تنها به واردات غذا و دارو به ایران کمک خواهد کرد.
چه بر سر اینستکس آمد؟
هرچند وزیران خارجه آلمان، بریتانیا و فرانسه پنجشنبه ۳۱ ژانویه/ ۱۱ بهمن در نشست خبری مشترکشان در بخارست، پایتخت رومانی راه‌اندازی اینستکس را رسماً اعلام کردند، عراقچی شنبه در گفت‌و‌گویش بار دیگر تأکید کرد که جمهوری اسلامی «در حال حاضر نیاز به اقدام عملی» دارد تا برجام حفظ شود.
معاون سیاسی وزیر خارجه جمهوری اسلامی نهایتاً هشدار داد که «مهلت ۶۰ روزه که ۲۵ روز آن سپری شده به هیچ عنوان تمدید نمی‌شود و ایران اقدامات بعدی یا همان گام دوم را اجرایی می‌کند مگر اینکه آن‌ها خواسته‌های ما را تامین کنند.»
این نشانه سرسختانه‌ترشدن موضع ایران است. پیش از این بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، ۳۰ اردیبهشت اعلام کرده بود که مرحله بعدی مصوبه شورای عالی امنیت ملی بعد از انقضای مهلت ۶۰ روزه ایران به اتحادیه اروپا فعلاً اجرا نمی‌شود.
شورای عالی امنیت ملی ایران چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت اعلام کرد که جمهوری اسلامی به مدت ۶۰ روز محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب سنگین را رعایت نمی‌کند، مگر آن‌که کشورهای عضو برجام به تعهدات بانکی و نفتی خود عمل کنند.
حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی در نامه متحدالشکلی کاهش تعهدات ایران در برجام را به اطلاع سران پنج کشور بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه رساند. از ۲۵ اردیبهشت مقدار غنی‌سازی در تأسیسات نطنز بر اساس دستور شورای عالی امنیت ملی افزایش یافت.
ایران اما همزمان گفته بود که بنا ندارد برجام را نقض کند. اما موگرینی همان زمان در بیانیه‌ای مهلت ۶۰ روزه ایران را رد کرد.
هرچند بحث بر سر جنگ یمن یکی از موضوعات بود، بیانیه رسمی‌ای درباره محتوای رایزنی‌ها در این باره منتشر نشده است.
حملات حوثی‌ها به تأسیسات نفتی عربستان و فرودگاه «ابها»، به ترتیب با پهپاد و موشک در هفته‌های اخیر تنش‌ها بین ایران و ایالات متحده را افزایش داده بود. واشنگتن گفته است که از منافع خود و متحدانش در منطقه دفاع خواهد کرد.
ایران ارسال تسلیحات به حوثی‌ها را رد کرده است و محمد علی حوثی، رهبر حوثی‌ها نیز پیش از این گفته بود که «عامل ایران نیستیم» و حصر یمن ورود هر چیزی به این کشور، «حتی یک قرص نان» را ناممکن کرده است.