۱۸ سال راه پر خم و پیچ آزادی رسانه‌ها در افغانستان. شاید این زمانِ کوتاهی است برای رسیدن به یک مرحله درخشش رسانه‌ای و آزادی بیان، در کشوری به شدت جنگ‌زده. در افغانستان اما، به دوران رسیدن آزادی رسانه‌ها، راه طولانی را سریع پیمود. افغانستان از آن وضعیتی به درستی بیرون به در آمد که در چند سال پیش، حتی تماشای تلویزیون و شنیدن موسیقی حرام بود و جرم پنداشته می‌شد.
در هنگام حاکمیت طالبان در افغانستان، نه بنیادی از آزادی رسانه‌ها بود و نه هم از آزادی بیان ….
عاملان تماشای تلویزیون و شنیدن موسیقی در افغانستان، به سختی به کیفر می‌رسیدند. صورت گناهکاران را سیاه می‌کردند و در محضر عام می‌کشیدند.
پنج سال بعد از این وضعیت، افغانستان در رشد آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان، از بسیاری از کشورهای منطقه و جهان، پیشی گرفت. در تازه‌ترین گزارش خبرنگاران بدون مرز نیز در پیوند به وضعیت آزادی رسانه‌ها در ۱۸۰ کشور، افغانستان در جایگاه ۱۲۱ قرار گرفته است، در حالی که پاکستان، ایران، تاجیکستان، ازبکستان، هند، روسیه، چین و چند کشور دیگر در همسایگی و در نزدیکی افغانستان، از این کشور بسیار عقب مانده‌اند.
هم اکنون، ۱۰۰ تلویزیون، ۲۱۳ رادیو، ۲۷۰ رسانه چاپی و ۱۵ خبرگزاری دولتی و خصوصی در افغانستان فعالیت دارند، در حالی که ۱۸ سال پیش در زمان حاکمیت طالبان، تنها یک رادیو که آن هم برای تبلیغات طالبان بود و به شدت مذهبی، فعالیت می‌کرد.
در آن هنگام، نه از آزادی رسانه‌ها خبر بود و نه از آزادی بیان بنیادین در افغانستان.
اکنون اما بیشتر کارکنان رسانه‌های افغانستان جوانان هستند؛ ازخبرنگاران تا مدیران و صاحبان این رسانه‌ها.
وحیده فیضی، مسئول زنان کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان، به زمانه می‌گوید که آزادی رسانه‌ها و نقش این رسانه‌ها در رشد آزادی بیان و نهادینه شدن دموکراسی در کشور، برجسته بوده است.
وحیده فیضی، مسئول زنان کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان، می‌گوید:
«آزادی رسانه‌ها به تمام معنی در افغانستان مشهود است. از لحاظ کمی افغانستان رشد چشمگیری در این عرصه داشته است، اما از لحاظ کیفی رسانه‌های کشور با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند که نمی‌شود از آن‌ها چشم‌پوشی کرد. ما، از یک دوران تاریک و سیاه طالبان که دختران به تنهایی نمی‌توانستند به بیرون بروند، اکنون به جایی رسیده‌ایم که صدها دختر با آزادی کامل در رسانه‌های افغانستان کار می‌کنند. یعنی واقعآ آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان در کشور، به خوبی تمثیل شده است. ما کدام موارد جدی را ازسوی حکومت در کار سانسور رسانه‌ها، شاهد نبوده‌ایم.
افغانستان، رسانه‌ها، امروز
نسل امروزی افغانستان نیز همگام با رسانه‌های آزاد قد می‌کشند. نسلی که بیش از هر پدیده دیگر بر آزادی بیان و نقش رسانه‌ها در کشور، باورمندی پیدا کرده‌اند.
میزان بلندی از خبرنگاران در افغانستان نیز جوانان هستند که با تجربه‌های تازه اما با روحیه بلندپروازانه در این راه قلم می‌زنند.
اعتبار رسانه‌ها و خبرنگاران نیز در میان مردمان افغانستان، برجسته‌تر از هر نهاد و افراد دیگری است. آنانی که در بدترین اوضاع از دورترین بخش‌های کشور هم اطلاع‌رسانی می‌کنند.
عبدالله همیم، خبرنگار بخش‌های جنگ‌زده در جنوب افغانستان است. همیم هشت سال است در بخش‌های جنوبی افغانستان مشغول خبرنگاری است. کسی که بهتر از دیگران از اوضاع جنگی این بخش‌ها و از چالش‌ها و نابه‌سامانی‌ها آگاهی دارد و به خوبی هم اطلاع‌رسانی کرده است.
خشونت‌ها و جنگ‌ها در این مدت، جان چندین دوست و همکار رسانه‌ای عبدالله همیم را گرفته‌‌اند. او از تلخی‌ها و شیرینی‌های خبرنگاری، خاطره‌های زیادی دارد. خاطره‌هایی از یک دوره پرخشونت در افغانستان ….
عبدالله همیم، خبرنگار طلوع نیوز در جنوب افغانستان، می‌گوید:
«در تاریخ افغانستان، نخستین باری است که آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان پس از سقوط رژیم طالبان، به دور از تصور، رشد چشمگیری داشته است. پیش از این در هلمند، چیزی به نام رسانه وجود نداشت اما، حال شاهد فعالیت گسترده رسانه‌ها در این بخش جنگ‌زده هستیم. آزادی رسانه‌ها و نیز اعتماد مردم بر رسانه‌ها، سبب شده‌اند که کار رسانه‌ها اثرگذار بر اوضاع باشد.»
درسال ۲۰۱۷ میلادی، افغانستان در جدول رده‌بندی جهانی آزادی رسانه دو رده بالاتر آمد. یعنی، در جایگاه ۱۱۸ در میان ۱۸۰ کشور قرارگرفت. اما به دلیل افزایش خشونت‌ها و گسترش حمله‌های طالبان و داعش بر خبرنگاران و رسانه‌ها، سال بعد جایگاهش را از دست داد و سه پله به عقب برگشت.
در سال ۲۰۱۸ میلادی، ۱۷ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای در افغانستان کشته شدند. طالبان و داعشیان به گونه مستقیم بر رسانه و خبرنگاران حمله کردند. شاید از همین رو، افغانستان در جایگاه ۱۲۱ قرار گرفته است.
عبدالله همیم، خبرنگارطلوع نیوز در جنوب افغانستان، خطرها و تهدیدها را بر خبرنگاران و بر رسانه‌ها در این بخش از کشور، بسیار جدی می‌داند.
خطرهایی از سوی گروه‌های هراس‌افگن، افراد مسلح ناشناس و همچنین از سوی قاچاق‌بران مواد مخدر و گروه‌های تبهکار.
همیم از خبرنگاران آب‌دیده در جنگ است. در ماموریت‌های زیادی با نظامیان، برای اطلاع رسانه به میدان‌های نبردهای نفس‌گیر رفته است. او می‌گوید که بارها در نبردها میان نیروهای دولتی با طالبان، گیر مانده است، اما هرگز از خبرنگاری دست نکشیده است. اکنون نیز حفظ دست‌آوردها به ویژه آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان را در گفت‌و‌گوهای صلح با طالبان، خط قرمز خبرنگاران و مردمان افغانستان می‌شمارد.
عبدالله همیم، خبرنگار طلوع نیوزدرجنوب افغانستان، می‌گوید:
«تا چهار سال پیش فکر می‌کردیم وضعیت بهتر خواهد شد. اما، پس از آن وضعیت بحرانی‌تر و خطرناک شد. احساس میکنیم که دست‌آوردها در این زمینه از دست می‌روند. ما در کشوری زندگی و خبرنگاری میکنیم که زنده ماندن در آن تصادفی شده است. دو دوست نزدیک من که خبرنگار بودند، یکی در نتیجه جنگ‌ها و دیگری هم از سوی قاچاق‌بران مواد مخدر، کشته شدند.»
قوانین دسترسی به اطلاعات در افغانستان
افغانستان صاحب یکی از بهترین قوانین حق دسترسی به اطلاعات است اما تا هنوز مواد این قانون به گونه درست عملی نشده است. در مقابل، با روی کار آمدن حکومت وحدت ملی، دسترسی به اطلاعات نیز محدود شده است و چالش‌ها در برابر خبرنگاران و رسانه‌ها جدی‌تر.
در بسیاری از موارد، دشوار است که خبرنگاران به زودی و به سادگی به اطلاعات دست اول دست یابند. افزایش جنگ‌ها و تهدیدهای مستقیم بر خبرنگاران، بسیاری را واداشته است تا از این حرفه نیز دست بردارند.
در سال‌های پسین، شماری از خبرنگاران با‌تجربه و آب‌دیده افغانستان نیز به دلیل همین مسایل کشور را ترک کردند یا دست از خبرنگاری شستند.
خبرنگاران زیادی هستند که از راه‌های غیرقانونی برای نجات از خشونت‌ها و خطرهای هراس‌افگنان، ترک وطن در پیش می‌گیرند. شماری از این خبرنگاران و کارمندان رسانه‌ای، هم اکنون درترکیه در حالتی بی‌سرنوشت به سر می‌برند.
نذرالدین مصلح، یکی از این خبرنگاران است. او کم و بیش ۱۷ سال می‌شود مشغول خبرنگاری در رسانه‌های گوناگون در افغانستان بوده است.
مصلح، نزدیک به سه سال پیش و پس از آن که طالبان رسانه‌های طلوع و تلویزیون یک را از هدف‌های نظامی خود اعلام کرد، بار و بنه از افغانستان به ترکیه بست. در مدتی که او فعالیت‌های خبرنگاری داشت، بارها تهدیدهایی را از سوی طالبان و نیز افراد مسلح غیرمسئول به جان خرید، تا اینکه ناگزیر شد با خانواده‌اش ترک وطن کند.
نذرالدین مصلح، خبرنگار پیشین تلویزیون یک، به زمانه می‌گوید:
«چالش‌ها در برابر رسانه‌ها در افغانستان کم نیستند. عدم دسترسی رسانه‌ها به اطلاعات و برخورد دوگانه حکومت با رسانه‌ها، از چالش‌های اساسی در برابر رسانه‌ها و خبرنگاران هستند. خبرنگاران تنها با تهدیدهای امنیتی و هراس‌افگنان، روبه‌رو نیستند. به باور من، بیشترین تهدیدها در قلمرو حکومت بر خبرنگاران صورت می‌گیرند. مافیای مواد مخدر، دزدان بزرگ و حتی حکومت هم، در تلاش این هستند تا بر رسانه‌ها و خبرنگاران، چالش‌آفرینی کنند.»
هم اکنون، رسانه‌های زیادی در افغانستان با خطر سقوط روبه‌رو هستند. وضع بد مالی بسیاری از این رسانه‌ها سبب شده است حتی برای ماه‌ها نتوانند حقوق کارمندانشان را بپردازند. خبرنگاران نیز در افغانستان نه بیمه کار دارند و نه بیمه جانی. کارمندان رسانه‌ای و خبرنگارانی هم که در جریان کار در این مدت در کشور جان‌هایشان را ازدست داده‌اند، به درستی به پرونده‌هایشان رسیدگی نشده است.
از زمان سقوط رژیم طالبان در افغانستان تاکنون، بیش از ۱۰۰ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای در این کشور کشته شده‌اند.
آزادی رسانه و آزادی بیان، از موارد جنجالی گفت‌و‌گوهای صلح با طالبان است.
- در همین زمینه