نکاتی برای تماشای گذر ناهید

 

صفحات مداری ناهید و زمین، تنها ۵ / ۳ درجه با هم زاویه‌ می‌سازند. هرچند که ظاهراً اختلاف قابل توجهی به حساب نمی‌آید، اما با درنظرگرفتن مقیاس‌های نجومی، این دو سیاره تنها دو بار در هر ۱۲۰ سال و یا حتی بیشتر، با قرص خورشید هم‌خط می‌شوند. آخرین بار، این پدیده در سال ۲۰۰۴ میلادی اتفاق افتاد که در بخش اعظمی از آمریکای شمالی قابل رؤیت نبود و جفت بعدی گذرها هم تا سال ۲۱۱۷ میلادی رخ نخواهد داد.

 

اهمیت گذر ناهیدْ، امروزه بیشتر حال و هوای تاریخی دارد، اما زمانی نه‌چندان دور، این پدیده نقش تعیین‌کننده‌ای در درک مقیاس‌های منظومه شمسی‌مان ایفا می‌کرد. هرچند که سه قانون مدارات سیاره‌ایِ یوهانس کپلر (Johannes Kepler)، منجم آلمانی سده هفدهم، و نیز قانون جاذبه جهانی نیوتن امکان محاسبه فاصله نسبی سیارات از خورشید را فراهم می‌کرد، اما به‌هیچ‌عنوان خوانشی مطلق از این فواصل به دست نمی‌داد. در سال ۱۷۱۶ میلادی، اخترشناس انگلیسی ادموند هالی (Edmond Halley)، اولین کسی شد که گذر ناهید را فرصتی برای تعیین دقیق فاصله زمین-خورشید دانست. اما باید حدود نیم‌قرن می‌گذشت تا گذر سال‌های ۱۷۶۱ و ۱۷۶۹، امکان این محاسبات به نسبت ساده را جهت تعیین فاصله حقیقی زمین و خورشید، فراهم آورَد.

 

این محاسبات بر مبنای روش «اختلاف منظر» یا Parallax انجام پی‌پذیرد، که در آن دو رصدگر از دو نقطه دوردست زمین، این پدیده را مستقلاً رصد می‌کنند. هرکدام از آن‌ها دست به ثبت دقیق زمان ورود و همچنین خروج کامل قرص ناهید از قرص خورشید، می‌زنند. با دانستن فاصله دو رصدگر از یکدیگر، می‌توان فاصله زمین از خورشید را هم با چندین محاسبه مثلثاتی به دست آورد.

 

با تعیین فاصله زمین-خورشید، فواصل دیگر سیاره‌های منظومه شمسی هم معلوم می‌شود. با وقوع چندین و چند گذر ناهید از سال ۱۷۱۶، محاسبات هرچه‌دقیق‌تری هم از این فواصل صورت گرفت و دقت کار افزایش یافت. گذر سال ۱۸۸۲ میلادی، تقریب فعلی این فاصله، که در حدود ۹۳ میلیون مایل (یا حدود ۱۴۹ میلیون کیلومتر) می‌شود را به ارمغان آورد؛ فاصله‌ای که از آن پس معادل ۱ واحد نجومی یا ۱ AU، به‌عنوان معیار تقریب فاصله در منظومه شمسی فرض گرفته شد.

 

از قرار معلوم، امروزه هماهنگ‌سازی رصدگرانی که در اقصی‌نقاط زمین پراکنده‌اند، فوق‌العاده ساده‌تر از سده ۱۷۰۰ و ۱۸۰۰ میلادی‌ست. برای گذر سال ۱۷۶۱، یک اخترشناس فرانسویِ بدبخت را راهی کرانه‌های جنوب‌غریی شبه‌جزیره هند کردند، اما مسیر دسترسی به این مقصد از بابت جنگ هفت‌ساله فرانسه و انگلیس، فوق‌العاده خطرناک بود. او برای مستقر شدنش در یک نقطه‌ی امن ساحلی تلاش زیادی کرد، اما به‌هنگام وقوع گذر، بر عرشه متلاطم کشتی بود و طبیعتاً امکان ثبت اطلاعات به‌دردبخوری برایش فراهم نبود. از آنجاکه گذر بعدی فقط هشت سال دیگر رخ می‌داد، وی تصمیم گرفت همانجا در حوالی اقیانوس هند بماند و وقتش را با نقشه‌برداری بخشی از جزیره ماداگاسکار بگذراند.

 

با نزدیک شدن گذر سال ۱۷۶۹، وی این‌بار رهسپار فیلیپین شد، اما دوباره به یک جنگ بین‌المللی، این‌بار با قوای اسپانیایی برخورد و تصمیم گرفت که به همان مقر اولیه‌اش در سواحل هند برگردد. هرچند که این دفعه وقت زیادی را برای رصد کردن داشت، اما باز هم بخت با وی یاری نکرد، چراکه در دقایق واپیسین، گرفتار هوای ابری شد. بعد از این دو شکست و هنگامی‌که سرانجام عزم خانه کرد، سفر خسته‌کننده‌اش این‌بار با شنیدن شایعه مرگ قانونی‌اش در فرانسه و ازدواج مجدد همسر و تقسیم دارایی‌های وی بین وراث، به اوج خود رسید.

 

از زمان اختراع تلسکوپ در سال ۱۶۰۹ میلادی تاکنون، بشر تجربه تماشای شش گذر ناهید را داشته است. و این هم چند نکته مفید برای لذت بردن از تماشای هفتمین گذر، آن‌هم بدون سفر به سرزمین‌های دور:

 

− اول آنکه خوب مطمئن شوید این پدیده را می‌شود از محل زندگی‌تان تماشا کرد یا نه (می‌توانید از این لینک، اطلاعات خوبی در این‌باره به دست آورید).

− با مراجعه به این لینک، ببینید که کدامیک از شش روش ِ پیشنهادی برای رصد این پدیده به امکانات‌تان می‌خورد.

− اگر اتفاقاً در منطقه‌ای هستید که امکان تماشا برایتان فراهم نیست، اصلاً نگران نباشید؛ چراکه ناسا قرار است این پدیده را به‌شکل زنده از فراز کوه موناکی ِ هاوایی پوشش تصویری بدهد.

 

روش انتخابی من (که به هیچ تلسکوپی با فیلتر مناسب دسترسی ندارم)، استفاده از یک «پروژکتور نقطه‌ای»ست که به چیزی بیشتر از چند تکه مقوا، مقداری فویل آلومینیومی و نهایتاً یک خط دید باز و مستقیم به سمت خورشید نیاز ندارد. با این روش، چند نفر می‌توانند همزمان از تماشای گذر لذت ببرند. تنها مشکلش این است که هرچه تصویر خورشید روی مقوا بزرگ‌تر باشد (یا به‌عبارتی هرچه فاصله بین دو مقوا بیشتر باشد)، از درخشندگی‌اش هم کاسته خواهد شد. می‌توانید این نقیصه را با کمک یک جعبه دراز، که از هر طرف بسته است و نور را درون خودش حبس می‌کند، حل کنید.

 

صرف نظر از برنامه‌هایی که برای تماشای گذر دارید، فقط این را خوب یادتان باشد که هرگز بدون فیلتر مناسب، خورشید را مستقیماً تماشا نکنید. دیدن خورشید از میان ابر، عینک آفتابی، تلسکوپ‌های بی‌فیلتر، دوربین‌های دوچشمی و عکاسی و همچنین عکس‌های سوخته رادیولوژی، می‌تواند آسیب‌های کوتاه‌مدت و درازمدتی را به چشم‌تان وارد آورَد. و البته این را هم از الآن به یاد داشته باشید که این پدیده تا ۱۰۵ سال دیگر رخ نخواهد داد!

 

*سامر اش (Summer Ash)، مدیر روابط عمومی دپارتمان اخترشناسی دانشگاه کلمبیا در نیویورک است.

 

۱− سایه یک پلیکان، مرد ماهیگیر و سیاره ناهید بر قرص خورشید حین طلوع، طی گذر سال ۲۰۰۴

۲− تماشای غیرمستقیم گذر از برابر قرص خورشید (مربوط به سال ۲۰۰۴)