وقتی معترضان در دسامبر/ دی گذشته شعار معروف «بهار عربی» را سر دادند ــ «الشعب یرید اسقاط النظام» ــ تحلیلگران اندکی جرأت این پیش‌بینی را داشتند که دیکتاتور سودان چند ماه بعد واقعاً سقوط می‌کند. اما هنوز نگرانی از تکرار تجربه انقلاب مصر برطرف نشده: دزدیده‌شدن انقلاب در کودتای نظامیان که دست آخر نه به «اسقاط نظام»، بلکه به آمدن دیکتاتور جدیدی به جای دیکتاتور قدیم انجامید. معترضان با این حال خیابان‌ها را ترک نکرده‌اند.
چه کسانی بازیگران اصلی «انقلاب سودان» بودند؟ چه‌طور در جامعه‌ای که ظاهراً سنتی و دینی بود، یک زن به نماد انقلاب بدل شد و زنان پیشگامان آن معرفی شدند؟ آیا خطر جنگ داخلی وجود دارد؟ معترضان چه می‌خواهند که هنوز در خیابان‌ها هستند؟ «زمانه» این پرسش‌ها را با سه فعال سیاسی سودان در میان گذاشت که همگی به دلیل فعالیت سیاسی در دوران حکومت عمر البشیر وادار به ترک کشور شده بودند. این گفت‌و‌گوها را در انتهای مطلب، پس از پیش‌زمینه‌های ضروری تاریخی که در ادامه می‌آید، بخوانید.
در انقلاب سودان چه گذشت؟
آنچه اکنون فعالان سودانی به آن «انقلاب سودان» می‌گویند، با تجمع‌های اعتراضی ۱۹ دسامبر ۲۰۱۸ آغاز شد. جرقه اعتراضات گرانی و کمبود شدید نان و افزایش قیمت سوخت بود اما به سرعت مطالبه اصلی معترضان به سرنگونی عمر البشیر، دیکتاتور سه دهه گذشته سودان بدل شد.
یکی از مهم‌ترین گروه‌های اپوزیسیون «انجمن شاغلان سودان» بود؛ یک شورای هماهنگی متشکل از اتحادیه‌های صنفی مستقل که رهبری و سازماندهی اعتراضات را برعهده گرفت. انجمن شاغلان همراه با حزب الامه و حزب وحدت‌طلبان دموکراتیک یک دادخواست مطرح کردند که بعداً در یکم ژانویه به عنوان «اعلامیه آزادی و تغییر» مورد توافق اپوزیسیون قرار گرفت. در این اعلامیه معترضان خواهان انتقال قدرت به یک «دولت غیرنظامی موقت از فن‌سالاران» شدند که طی چهارسال شرایط را برای استقرار دموکراسی در سودان آماده کند.
در دوران انقلاب، زنان سودانی به عنوان پیشگامان آن شناخته شدند. نماد انقلاب نیز آلاء صلاح النورانی، یک دانشجوی ۲۲ ساله معماری بود که در یک سخنرانی پربازتاب گفت: «آنها ما را به نام دین سوزاندند، کشتند، زندانی کردند». همزمان جمعیت دور و بر او فریاد می‌زدند: «انقلاب».
دولت البشیر بالاخره چهارماه بعد در کودتای ارتش سقوط کرد اما نظامی‌ها به جای تن‌دادن به مطالبات معترضان از آغاز یک حکومت دو ساله موقت به سرپرستی شورای نظامی خبر دادند و مقررات حکومت نظامی از جمله منع رفت‌و‌آمد برقرار کردند.
معترضان در واکنش در خیابان‌ها ماندند، در برابر مقر فرماندهی مرکزی ارتش دست به تحصن زدند، و عوض بن عوف، رئیس شورای نظامی جدید و وزیر دفاع البشیر را کمتر از ۴۸ ساعت بعد وادار به استعفاء کردند.
تجربه مصر به طور خاص سودانی‌ها را نگران کرده است. دو سال پس از انقلاب ۲۰۱۱، عبدالفتاح السیسی ــ وزیر دفاع دولت محمد مرسی، و رئیس وقت اطلاعات ارتش حسنی مبارک ــ در یک کودتای نظامی قدرت را در دست گرفت و دوره‌ای از خفقان و سرکوب به راه انداخت. تو گویی، به گفته ناظران، ساختار قدرت در مصر پس از انقلاب دست‌نخورده ماند.
با وجود استعفای وزیر دفاع البشیر از ریاست شورای نظامی، نظامی‌ها هنوز حکومت را به یک دولت موقت غیرنظامی واگذار نکرده اند. البته مذاکرات بر سر این موضوع با هیئتی شش‌نفره از تحصن‌کنندگان آغاز شده است.
عبد الفتاح عبدالرحمان برهان جایگزین بن عوف شده است. او فرمانده نیروهای سودان در جنگ یمن است که در جبهه ائتلاف عربی به رهبری عربستان سعودی می‌جنگند. با این حال، تحصن در برابر وزارت دفاع و مرکز فرماندهی ارتش در خارطوم پایتخت سودان ادامه دارد.
-
ویدئو: رقص معترضان در یک ایست بازرسی‌‌شان در محل تحصن مقابل مقر فرماندهی ارتش
بحران‌های کنونی سودان
انقلاب سودان در حالی رخ داده که این کشور درگیر بحران‌های عمیقی است. نقش حکومت البشیر در بروز آنها پررنگ بود.
البشیر ۱۹۸۹ در یک کودتای نظامی علیه دولت ائتلافی و اسلام‌گرای «الصادق المهدی» و رئیس حزب الامه بر سر کار آمد. المهدی مذاکره با شورشیان جنوبی را آغاز کرده بود و ارتش راضی نبود. سودان جنوبی ۲۰۱۱ اعلام استقلال کرد. این کشور نیز در دست دیکتاتورها و جنگ‌سالاران است و رابطه خوبی با سودان ندارد. مردم امیدوارند با سر کار آمدن رژیم بعدی، رابطه بین این دو بهتر شود.
همچنین دو جنگ دیگر در سودان در جریان است: یکی در دارفور و دیگری در کوهستان نوبه.
در دارفور، دو گروه شورشی مسلح «جنبش آزادی‌بخش سودان» (SLM) و «جنبش عدالت و برابری» (JEM) از ۲۰۰۳ مبارزه علیه حکومت مرکزی البشیر را به خاطر سرکوب جمعیت غیرعرب آغاز کردند. در دهه ۹۰، دولت البشیر به استقرار نوعی نظام آپارتاید علیه جمعیت غیرعرب سودان متهم شده بود. پس از آغاز مبارزه مسلحانه نیز دادگاه کیفری بین‌المللی دیکتاتور سودان را به خاطر «نسل‌کشی»، «جنایت‌های جنگی»، و «جنایت علیه بشریت» محکوم کرد.
جنگ در کوهستان نوبه که از آن با نام «جنگ فراموش‌شده سودان» یاد می‌کنند، با جداشدن سودان جنوبی در ۲۰۱۱ آغاز شد. این منطقه نفت‌خیز در دست شورشیان است. آنها به دنبال استقلال نیستند اما خواهان داشتن خودمختاری هستند. دولت مرکزی برای بازپس‌گرفتن منطقه بارها دست به بمباران زده است و نهادهای حقوق بشری رژیم البشیر را به هدف قراردادن غیرنظامیان، از جمله زنان و کودکان، بیمارستان‌ها، مدارس، مسجدها و … متهم کرده اند. صدها غیرنظامی تا کنون کشته شده‌اند (گزارش تصویری خبرگزاری فرانسه از این جنگ را ببینید).
بحران اقتصادی هم این کشور آفریقایی را دربر گرفته است. سودان کشوری با ۴۰ میلیون جمعیت است. این کشور پس از جداشدن بخش جنوبی در ۲۰۱۱، سه‌چهارم منابع نفتی‌اش را از دست داد. اوایل سال جاری نیز پول ملی این کشور دچار تنزل ارزش شد و تورم و گرانی و نقدینگی به طرز قابل توجهی افزایش یافت و دولت حتی مجبور شد بر میزان پولی که مردم حق دارند از حساب‌هایشان بیرون بکشند، محدودیت وضع کند. رژیم بعدی باید برای احیای اقتصاد سودان مشکلات بسیار زیادی را برطرف کند.
گفتوگو با سه فعال سیاسی سودان
گفتوگو با سارا محمد، فعال و پژوهشگر نظریه سیاسی سودانی
از متن: «این موضوعی جدید برای جامعه ما و برای زنان است که در اعتراضات شبانه شرکت کنند، زیرا جامعه محافظه‌کار است. پس به نوعی این نه تنها یک انقلاب سیاسی بلکه یک انقلاب اجتماعی نیز هست. اما معنایش این نیست که به محض پیروزی انقلاب مردان تلاش نخواهند کرد که نظم پدرسالار را بار دیگر اعمال کنند. به همین خاطر است که انقلاب زنان باید طولانی‌تر از انقلاب مردان باشد، زیرا باید بعد از انقلاب برای جایگاه خود نیز مبارزه را ادامه دهیم.»
گفتوگو با آدم عبدالرحمن بحر، فعال و مبارز سیاسی سودانی
از متن: «اپوزیسیون و مردم معترض در این چهارماه تأکید کرده اند که برای فشار بر حکومت و واداشتن البشیر به کناره‌گیری هرگز سلاح به دست نخواهیم گرفت و مبارزه را صلح‌آمیز ادامه می‌دهیم. به علاوه همه کسانی که اسلحه دارند، در این چهارماه از ورود به فرآیند انقلابی خودداری کردند. می‌دانیم که سه چهار گروه شبه‌نظامی مسلح مخالف هم هستند اما آنها گفتند ما می‌فهمیم مردم می‌خواهند به شکل صلح‌امیز تظاهرات کنند.»
گفتوگو با احمد اسلام، هنرمند و فعال سیاسی سودانی
از متن: «کشورهای حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه عربستان سعودی و امارات متحده از ارتش پشتیبانی می‌کنند تا منافع آنها را حفظ کند. ارتش سودان در جنگ یمن درگیر است. رئیس شورای نظامی رهبر نیروهای سودانی در یمن بود. پس قطعاً سعودی پشتیبان اوست. اما تا کنون مداخله‌های جامعه بین‌الملل نیروهای انقلابی را تحت تأثیر قرار نداده است.»
در همین زمینه:
- زنان سودان، خیابان‌ها را تسخیر کردند
- مقاومت معترضان سودانی در برابر تلاش شورای نظامی برای پایان دادن به تحصن
- معترضان سودانی در پی پایان دادن به حکومت ۲۹ ساله عمر البشیر