انقلاب آینه‌ای است که دهه‌ها خواهد گذشت و باز مردمان همسرنوشتی به نام ایرانی در آن خواهند نگریست و بسته به حال و روزشان تصویر تازه‌ای از خویش در آن خواهند دید. از ۱۳۵۶ به این سو که پیش می‌آییم می‌بینیم تصویر ما در این آیینه چگونه تغییر می‌کند. انقلاب شکوهمند، به تدریج می‌شود انقلاب دزیده شده، یا شکست خورده؛ و بعد نسبت به آن حالت بی‌اعتنایی و قهر همراه با سکوت پیدا می‌شود؛ و سپس قهر سکوت خود را می‌شکند و به غرغر و انتقاد و حتا پرخاش بدل می‌شود.
حرف نهایی زده نشده، و زده نخواهد شد. انقلاب گذشته معاصر است، حادثه‌ای است مربوط به همین دیروز که امروزمان زیر تأثیر قوی آن قرار دارد. پرونده انقلاب گشوده است.
به مناسبت چهل سالگی انقلاب مجموعه‌ای مطلب جدید در زمانه منتشر شد. برخی مطالب قدیم هنوز بروز هستند. گزیده‌ای از آنها را در این پرونده گرد آورده‌ایم.
رخداد ۵۷ و بیان پِرفورماتیو سیاست ــ گفتوگو با مراد فرهادپور
مراد فرهادپور، نویسنده و مترجم و نظریه‌پرداز سرشناس پیشنهاد مفهومی جدیدی برای فهم رخداد انقلاب ۱۳۵۷ ارائه می‌دهد که بر اساس آن بتوان مشارکت غافل‌گیرکننده مردمی در ماه‌های منتهی به بهمن و روند شتابان انقلاب و فرآیندهای منتهی به تثبیت دولت بعدی را فهمید. به گفته او، سراسری‌بودن انقلاب و سرعت بروز یا غافلگیر‌کننده‌بودن‌اش زمانی قابل درک می‌شود که سیاست را به‌عنوان موضوع و هدف انقلاب درنظر بگیریم.
گفتوگو با حسن یوسفی اشکوری: انقلاب ۵۷ “اسلامی” نبود
آیا انقلاب ۵۷ یک «انقلاب اسلامی» بود؟ آیا نظام «جمهوری اسلامی» حاصل مستقیم و محتوم آن انقلاب بود؟ چرا در میان مخالفان جمهوری اسلامی واژه «انقلاب» به عنوان چشم‌انداز تغییر هر چه کمتر به کار می‌رود و «براندازی» و «سرنگونی» جای آن را گرفته است؟ برای بحث درباره این پرسش‌ها به سراغ حسن یوسفی اشکوری، دین‌پژوه، منتقد سیاسی و یکی از نمایندگان نخستین دور مجلس ایران پس از انقلاب رفتیم.
محمدرضا نیکفر:انقلاب دوبُنی ۱۳۵۷، موضوع سنت و تجدد، و نگاهی به وضعیت کنونی
نظریه دوبنی می‌گوید که انقلاب بهمن دارای دو ریشه اجتماعی متفاوت، دو تاریخ متفاوت، دو تبیین متفاوت، برخاسته از دو پهنه عمل و تجربه متفاوت، دو افق انتظار متفاوت و همچنین دو دسته نماد و رفتار و ژست و زیبایی‌شناسی متمایز بوده است. این نوشته پس از بحث درباره انقلاب ۱۳۵۷ و زمینه و پیامد آن، به وضعیت کنونی می‌پردازد و برمی‌نهد که مضمون آنچه اینک در ایران می‌گذرد، نبرد بر سر مالکیت است که منظور از آن هر چیزی است که می‌ارزد و نمی‌ارزد. در انقلاب، داشت و نداشت و خواست و نخواست به این صورت و با این شدت موضوع درگیری نبود.
محمدرضا نیکفر: علت انقلاب، حکمت انقلاب
بگو درباره انقلاب بهمن چه فکر می‌کنی، تا بگویم در کجای طیف سیاسی ایستاده‌ای. پرسشناکی انقلاب بهمن چنین اهمیتی یافته است. انقلاب ایران برحق بود، چون علیه ولایت جابرانه سلطانی بود؛ اما آیا حکیمانه هم بود؟ انگیزه‌های برحقی داشت؛ آیا بخردانه هم بود؟
امیر کیانپور: انقلاب ۵۷: یک انقلاب خلاف دوران
در فاصله زمانی اولین جرقه‌های انقلاب ۵۷ تا امروز که چهل سالگی این انقلاب را جشن می‌گیریم یا لعن می‌کنیم، در فاصله ۱۹۷۰ تا انتهای قرن بیستم، چیزی بر سر «تاریخ» آمده است، و ریشه‌ی اصلی ابهام و تردید و پرسش همینجاست. انقلاب ایران زمانی اتفاق افتاد دوران انقلاب‌های بزرگ به سر آمده بود. ایرانی‌ها بزرگ‌ترین رخداد تاریخی‌شان را زمانی زندگی کردند که جهان در آستانه‌ی شنیدن وعده‌ی «پایان تاریخ» بود.
نعیمه دوستدار: زنان ایران، ۴۰ سال بعد از انقلاب: به عقب برگشتیم
پای دستاوردهای یک انقلاب که به میان می‌آید، وضعیت زنان یک شاخص مهم است. جمهوری اسلامی می‌گوید کارنامه قابل دفاعی در زمینه مسایل زنان دارد. تکیه اصلی‌اش بر آموزش و پرورش است و برخی توسعه‌های بهداشتی. در حوزه‌های دیگر محتاط است؛ البته به جز آنجا که از حیات تازه زنان در دوره اسلامی حرف می‌زند و خود را نجات‌بخش توصیف می‌کند.
نسیم خاکسار: روایت‌های داستان و شعر از چگونه بودن ما در ۴۰ سال بعد از انقلاب ۵۷
گزارش نسیم خاکسار از دیدگاه‌های ما در مورد انقلاب و واقعیت‌های برخاسته از دل آن در طی چهل سالی که از انقلاب بهمن ۵۷ می‌گذرد و بازتاب آن در شعر و داستان.
شاهین نصیری: پدران سیاسی هنوز سالاری می‌کنند
جوانان، نیروی پیش‌برنده انقلاب علیه یک رژیم پدرسالار بودند، اما چه سرنوشتی یافتند؟ و اکنون در مبارزه علیه یک رژیم پدرسالار دیگر، سازمان‌های سیاسی چه توجهی به آنان دارند؟ ساختار سرکوب در ایران، با بهره‌مندی از انباشت سرمایه‌های مادی و انحصار شبکه‌ی قدرت در دست طبقاتی که از حاکمیت ریش سفیدان و تبعیض سنی سود می‌برند، راه را برای سیاست‌ورزی دموکراتیک مسدود کرده است.
علی صدر: اعدوا لهم مااستطعتم من قوه: تبارشناسی سرکوب
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی «انقلابی‌ترین» و شاید در رسیدن به اهدافش موفق‌ترین نهاد شکل‌گرفته بعد از انقلاب ۵۷ برای اسلامیون به‌قدرت‌رسیده باشد. هدف از شکل‌گیری سپاه پاسداران در آغاز تشکیل نهادی با عنوان «گارد ملی» بود تا هم نیرو‌های نظامی شکل گرفته بعد از پیروزی انقلاب را ساختارمند سازد و تحت فرماندهی مشترک درآورد و هم بدیلی برای ژاندارمری و شهربانی و ارتش ازهم‌گسسته شاهنشاهی ایجاد کند. این یادداشت روایتی است از آغاز شکل‌گیری این نهاد.
وحید ولی‌زاده: فرهنگ روشنفکری و انقلاب اسلامی: تضاد یا همدستی؟
بسیاری بر این باورند که فضای فکری روشنفکری پیش از انقلاب تحت هژمونی چپ بود. چپ مشروعیت رژیم شاه را برانداخت و سپس خمینی و حواریونش از فرصت استفاده کرده و قدرت را به دست گرفتند. در چنین روایتی چپ تقصیرکار اصلی در فاجعه‌ی چهل‌ساله‌ی جمهوری اسلامی است. اما آیا چنین است؟
بهمن پنجعلی: انقلاب و روایت‌های داستانی‌اش
در این چهل سالی که از انقلاب می‌گذرد تعداد آثاری که با محوریت این رخداد تاریخی نوشته شده باشند، به نسبت اهمیت این رخداد چندان زیاد نیست. اغلب این آثار در فاصله‌ی سال ۵۷ تا نیمه‌ی دهه‌ی هفتاد نوشته شده‌اند. این موضوع اتفاقی نیست. جریان غالب ادبیات داستانی ایران از دهه‌ی هفتاد به این سو تحت تاثیر سانسور، فراگیر شدن ارزش‌های مصرفی و برآمدن گفتمان «پایان تاریخ» و زوال گفتمان آرمانخواهی در جهان و به تبع آن در عالم هنر و ادبیات، جریانی تاریخ‌گریز و غیرسیاسی است.
«جمهوری دیوار»: روایت عضو شورای کارگران صنعت نفت اهواز از انقلاب در جنوب
گفت‌و گو با کبری قاسمی که پس از انقلاب به دلیل فعالیت در مقام نماینده کارگران و کارمندان زن شرکت نفت و هواداری از فدائیان خلق در همان ۱۳۵۸ به زندان افتاد. احمد جنتی، حاکم شرع وقت اهواز از بازجویان او بوده است.
«می‌خواهم فراموش کنم»: تصویر انقلاب در خاطرات کودکی
روایت مژده شش ساله از انقلاب: «در ذهن من تصویرهایی مانده‌اند که با تأثری که برانگیخته‌اند و یادآوری و تعریف کردن مداوم تثبیت شده‌اند. تصمیم گرفتم آنها را بنویسم، شاید برای شما هم خاطره‌انگیز باشد.»
گزارش‌هایی از چهل‌سال پیش
برای دورماندن از تحریف تاریخ به دست حامیان و ایدئولوگ‌های دولت‌های پیش و پس از انقلاب، به سراغ گزارش‌هایی رفته‌ایم که پیش از تثبیت قدرت جمهوری اسلامی و در ماه‌های آخر سلطنت یا ماه‌های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ نوشته شدند.
- سرکوب‌های بعد از انقلاب به روایت غلام‌حسین ساعدی
- محسن کدیور: جمهوری اسلامی از منظر برادر بزرگتر بنیانگذار
- سلیمان مراد در گفتوگو با پری اندرسون: انقلاب ایران، جریان اتحاد اسلام و تقابل شیعه و سنی
- محمدرضا نیکفر: معضل انقلاب بهمن
- محمدرضا نیکفر: در ایران چه گذشته است
- محمدرضا نیکفر: انقلاب بهمن: دو روح در یک کالبد
- روایت یک وکیل فرانسوی از قطب‌زاده و خمینی در پشت صحنه انقلاب
- جویا آروین: انقلاب ۵۷—پرسش‌هایی از انقلاب‌گران
- یونس شکیبا: انقلابی علیه تخت خالی سلطنت
- مریم قهرمانی: از پاییدن شهبانو تا زایاندن شاه
- محمدرفیع محمودیان: انقلاب ۵۷ از چشم انداز کمون پاریس
- امیر کیانپور: انقلاب و فرزندانش: بازگشت به ۵۷، از مسیر ۶۷
- خسرو صادقی بروجنی: چرا انقلاب ایران «اسلامی» شد؟
- روزی که زندان اوین تصرف شد
- محسن یلفانی: در جستجوی «ترمیدور» انقلاب اسلامی
- عکس‌ها روایت می‌کنند: «خاطراتِ انقلابِ بهمنِ عاشقِ لیلا»