علی افشاری − مذاکرات استانبول، پرونده هسته‌ای ایران را وارد فصل جدیدی کرد. این فصل برخلاف عمده پیش‌بینی‌ها که تیره‌تر شدن فضا را انتظار می‌کشیدند با چرخش ناگهانی طرفین روبه‌رو شد. با وجود فاصله چشمگیر بین مواضع ایران و غرب، در مقایسه با دو سال گذشته امکان مصالحه بیشتر شده است.

 
واقعیت دیگر قوی‌تر شدن موقعیت طرفین نسبت به ژانویه سال۲۰۱۱ است. حکومت از ثبات و استحکام بیشتری برخوردار شده و بحران سنگین جنبش سبز را پشت سر گذاشته است.
 
همچنین تغییرات پس از بهار عربی درمجموع به میزان محدودی قدرت منطقه‌ای ایران را افزایش داده و یا دست‌کم احساس خطر از ستیزه‌جویی ایران در غرب بیشتر شده است.
 
تغییر موضع حکومت به میزان زیادی متاثر از آسیب‌پذیری نسبت به نتایج تحریم‌های بین المللی و یک جانبه آمریکا و متحدانش است
 
 گروه ۱+۵ و به‌ویژه غرب نیز پس از اجرای تحریم‌های کمرشکن قدرت خود را تا حدودی به ایران نشان داده‌اند. همچنین جنگ روانی و لفظی سنگین اسرائیل نیز با جدی کردن امکان جنگ، قدرت چانه‌زنی کشور‌های قدرتمند دنیا را افزایش داده است.
 
آغاز یک روند تازه
 
نخست جمهوری اسلامی پس از تهدید به بستن تنگه هرمز در تغییر جهتی آشکار روی خوش به مذاکرات نشان داد. این بار بر خلاف پانزده ماه پیش که با بهانه اینکه ایران به باشگاه هسته‌ای دنیا پیوسته است اعلام می‌کرد که مسئله هسته‌ای ایران قابل مذاکره نیست و با رد هر گونه پیش‌شرط، فقط بحث و گفت‌وگو بر سر حل مشکلات جهانی را مجاز می‌دانست، این بار حاضر شد تنها بر سر پرونده هسته‌ای وارد گفت‌وگو شود.
 
این اتفاق یک عقب‌نشینی آشکار بود. همچنین حکومت برای نخستین بار چراغ سبز داد که حاضر است تحت شرایطی غنی‌سازی بیست درصدی اورانیوم را متوقف سازد.
 
سعید جلیلی برای اولین بار سعی کرد لحن خود را در خلال مذاکرات به ادبیات و ملاحظات دیپلماتیک نزدیک گرداند. دیگر از رویکرد تهاجمی و پرخاش‌گرانه او خبری نبود. بر اساس آنچه دیپلمات‌های ۱+۵ اعلام کردند، او این بار از حرف‌های کلی و بی‌ارتباط با موضوع مذاکرات خودداری کرد.
 
اما عقب‌نشینی طرف مقابل بیشتر بود. اگر چه نفس گفت‌وگو تعارضی یا استراتژی دو مسیره فشار و مذاکره ندارد. اما آنگونه که از حاشیه مذاکرات پیدا بود جامعه جهانی و به‌ویژه غرب غنی‌سازی ۵ درصد در داخل خاک ایران را پذیرفته و دیگر به عنوان خط قرمز به آن نمی‌نگرد.
 
این عامل یکی از دلایل اصلی به بن‌بست رسیدن ادوار قبلی مذاکرات بود. البته هیچگاه خود غنی‌سازی اورانیوم فی‌نفسه محل نزاع نبوده است بلکه چگونگی رفتار حکومت در منطقه و دنیا، جایگاه آن در توازن قوای بین المللی و تهدید نظم جهانی مسئله اصلی غرب بوده است .
 
مسلح شدن ایران به بمب اتمی و کسب توانایی تولید سوخت هسته‌ای نیز خوشایند روسیه نیست.
 
جامعه جهانی و به‌ویژه غرب غنی‌سازی ۵ درصد در داخل خاک ایران را پذیرفته و دیگر به عنوان خط قرمز به آن نمی‌نگرد. این عامل یکی از دلایل اصلی به بن‌بست رسیدن ادوار قبلی مذاکرات بود
 
در عین حال باید توجه داشت که غربی‌ها بازگشت حکومت ایران به میز مذاکره و اتخاذ موضع مسالمت‌جویانه را به نشانه موفقیت سیاست گسترش تحریم‌ها ارزیابی می‌کنند. بنابراین از این منظر ادعای حکومت ایران مبنی بر بی‌تاثیری فشار بر ایران درست به نظر نمی‌رسد.
 
تغییر موضع حکومت به میزان زیادی متاثر از آسیب‌پذیری نسبت به نتایج تحریم‌های بین المللی و یک جانبه آمریکا و متحدانش است .
 
عقب‌نشینی محسوس دیگر آمریکا نشان دادن روی خوش به اعطای تضمین امنیتی درصورت همراهی حکومت است.
 
این برای اولین بار است که امریکا پاسخ تلویحی مثبت به تقاضای حکومت برای دریافت تضمین امنیتی داده است که معنای دقیق‌تر آن پذیرش بقا و موجودیت مشروع جمهوری اسلامی و عدم پشتیبانی از رویکرد‌های تغییرخواهانه سیاسی در ایران اعم از ملایم و یا رادیکال است .
 
در شرایط کنونی موضع اروپا نسبت به چگونگی برخورد با برنامه هسته‌ای ایران از امریکا تندتر است. فرانسه در پیشانی قرار دارد و بریتانیا و آلمان در پشت سر آن قرار دارند. آمریکا به لحاظ تاریخی در طول ایران پس از انقلاب بیشترین انعطاف را دست‌کم در سطح ظاهری با برنامه هسته‌ای ایران نشان داده است.
 
برنامه حکومت ایران
 
اگر چه ایران به میزان چشمگیری از آهنگ تهاجمی کاسته و ظرفیتی برای حل و فصل بحران طولانی و کشدار هسته‌ای از خود نشان داده است اما هنوز نمی‌توان هدف ایران ر ا به صورت قطعی مصالحه دانست.
 
هنوز احتمال جدی وجود دارد که حکومت مانند دفعات گذشته در پی خرید زمان است. از این رو با نمایش گارد مثبت و جلب اعتماد طرفین موافقت ۱+۵ را برای دور بعد مذاکرات جلب کرد تا بازی اصلی خود را در آنجا اجرا کند.
 
این فرضیه بر پایه این تحلیل قرار دارد که فشار‌های سنگین خارجی و تاثیر گزاری فزاینده منفی تحریم‌ها منجر به شکاف در داخل حکومت شده است. تندرو‌ها راهکار افزایش تقابل و بی‌اعتنایی به تحریم‌ها را پیشنهاد می‌کنند. میانه‌روها بر عکس ضرورت تجدیدنظر در راه پیموده شده را تجویز می‌کنند.
 
در شرایط کنونی موضع اروپا نسبت به چگونگی برخورد با برنامه هسته‌ای ایران از امریکا تندتر است. فرانسه در پیشانی قرار دارد و بریتانیا و آلمان در پشت سر آن قرار دارند
 
در این میانه رهبری و نیرو‌های اصلی تصمیم‌گیر این سیاست را در پیش گرفته‌اند تا با دریافت زمان اولا مانع از تصویب و اجرای تحریم‌های جدید بشوند.
 
به‌ویژه که دولت آمریکا اراده جدی برای اقناع شرکای اقتصادی‌اش در خروج از بازار ایران و پایان بخشیدن به همکاری‌های تجاری و فنی دارد. آنها می‌خواهند از رسیدن تتش‌های هسته‌ای به نقطه جوش جلوگیری کنند. همچنین از سوی دیگر بررسی کنند که آیا حاکمیت توان تحمل سطح کنونی تحریم‌ها و دور زدن آنها را دارد یا نه ؟
 
به عبارت دیگر حکومت زمان پیش رو را برای سنجش قدرت تحمل خود نیاز دارد. به تعویق افتادن مذاکرات این مزیت را دارد که حکومت می‌تواند برنامه هسته‌ای را به جلو ببرد و بر میزان ذخیره اورانیوم غنی‌شده خود به لحاظ کمی و کیفی بیفزاید.
 
همچنین همانطور که پیش‌روی در غنی‌سازی اورانیوم از ۵ درصد به بیست درصد، باعث عقب‌نشینی متعاقب جامعه جهانی و پذیرش غنی سازی با درصد خلوص کمتر شد، بنابراین این مقاومت می‌تواند حکومت را در شرایط دریافت امتیاز بهتر قرار دهد.
 
البته در این رویکرد بنا بر مقاومت همیشگی نیست، بلکه نقطه سازش در جایی تعریف می‌شود که یا قدرت چانه‌زنی ایران بیشتر گشته و غرب در موضع ضعیف تر قرار می‌گیرد و یا بر عکس فشار تحریم‌ها به مرحله کشنده‌ای می‌رسد و از آستانه تحمل حکومت عبور می‌کند.
 
اما به نظر می‌رسد در ذهنیت سکان‌داران اصلی حکومت ظرفیت اعمال فشار از ناحیه غرب محدود تفسیر می‌شود. آنها می‌پندارند که غرب به دلیل هزینه‌های احتمالی به سمت گزینه جنگی تمام‌عیار نمی‌رود و سطح برخورد نظامی احتمالی محدود خواهد بود.
 
از سوی دیگر امکان تحریم‌های گسترده و به‌ویژه تحریم فروش نفت به دلیل موضع جانب‌دارانه روسیه و چین در شورای امنیت سازمان ملل را نیز متصور نمی‌بیند.
 
لذا از دید آنان غرب دارد به انتهای ظرفیت تحریم عملی نزدیک می‌شود . اگر ایران بتواند تا آن موقع مقاومت کند آنگاه می‌تواند از موضع بالا وارد مذاکرات شده و مصالحه را با بهای بیشتر به غرب بفروشد.
 
ایراد این تحلیل آن‌ست که قدرت فشار و تنبیه غرب و جامعه جهانی را کمتر از توان واقعی آنها ارزیابی می‌کند. همچنین اگرچه گزینه نظامی مطلوب غرب نیست اما در صورت اجبار به سمت آن روی می‌آورد. بنابراین در این تحلیل خطای محاسبه ریسک بزرگی است.
 
دلایل استقبال غرب از مذاکرات
 
غرب و آمریکا نیز بنا به دلایلی ترجیح می‌دهند در مقطع فعلی از شدت نزاع در بحران هسته‌ای ایران بکاهند و از پدیدار شدن امکان مصالحه استقبال کنند.
 
شرایط بد اقتصادی دنیا مجال زیادی برای تحریم‌های سنگین و کمرشکن نمی‌دهد. اجرای طرح کاهش خرید نفت از ایران در عمل با دشواری‌هایی روبه‌رو است. همچنین شرایط شکننده خاورمیانه و عدم تثبیت موازنه جدید قوا در این منطقه پر تلاطم ریسک راه‌اندازی یک جنگ دیگر را افزایش می‌دهد. تبعات نامعلوم برخورد نظامی احتیاط را بیشتر ضروری می‌سازد.
 
موضع‌گیری محکم روسیه و چین و نیز افزایش تنش بین آنها و آمریکا نیز دیگر عامل مهم در تغییر موضع تاکتیکی غرب است .بنابراین سیاست‌گزاران غربی ترجیح می‌دهند با نشان دادن سطح محدودی از انعطاف فضا را برای جوش خوردن معامله مساعد کنند.
 
علی افشاری: به تعویق افتادن مذاکرات این مزیت را دارد که حکومت می‌تواند برنامه هسته‌ای را به جلو ببرد و بر میزان ذخیره اورانیوم غنی‌شده خود به لحاظ کمی و کیفی بیفزاید
 
وضعیت سیاسی سوریه نیز فاکتوری تاثیرگزار است. در حال حاضر شانس بقای رژیم اسد از سقوط آن بیشتر است. این عامل به نفع ایران و به ضرر غرب عمل می‌کند.
 
نقاط اصطکاک در فرایند مصالحه اتمی
 
اگر اراده طرفین برای سازش جدی باشد آنگاه نقاط اصطکاک و موانع پیشرفت مذاکرات را چنین می‌توان توصیف کرد:
 
نخست ایران انتظار دارد توقف غنی‌سازی اورانیوم طی یک طرح چند مرحله‌ای با برداشتن تدریجی و سریع برخی از تحریم‌ها و به‌ویژه تحریم بانک مرکزی و خرید نفت ایران از سوی امریکا همراه شود .
 
برداشتن تحریم‌های مصوب در شورای امنیت در کوتاه‌مدت عملی نیست و خود یک فرایند زمان‌بری را می‌طلبد. آمریکا با علم به این واقعیت که تصویب مجدد این تحریم‌ها چه‌قدر دشوار است، تا حصول اطمینان حاضر به تعلیق کامل یا برداشتن تحریم‌ها نمی‌شود.
 
اما تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و اروپا نیز به یک‌باره و در کوتاه‌مدت قابل حذف و یا تعلیق همه‌جانبه نیستند. دیپلمات‌های غربی نیز به‌صراحت عنوان داشتند که موضوع این مذاکرات توقف فعالیت‌های حساس هسته‌ای ایران است و برداشتن و یا تعلیق تحریم‌ها مطرح نیست. البته راه‌هایی برای بر طرف شدن این اصطکاک وجود دارد.
 
باراک اوباما این اختیار را دارد که بخشی از تحریم‌های اخیر مصوب کنگره را در فرایندی به تعلیق در بیاورد اما انجام این مهم نیاز به اعتمادسازی از سوی حکومت ایران دارد. امری که بعید است در کوتاه مدت حاصل شود.
 
دیگر مانع پیش رو مسئله انتقال ذخیره سوخت اورانیوم غنی شده است. بر طبق اخبار درز کرده، غرب انتظار دارد که حداقل هزار کیلوگرم از ذخیره فوق به خارج از مرز‌های ایران انتقال یابد.
 
در اصل به میزان زیادی از محموله موجود سوخت هسته‌ای در ایران کاسته شود که می‌تواند در برنامه تولید سلاح اتمی مورد استفاده قرار گیرد. بعید است جمهوری اسلامی تن به این کار بدهد. چگونگی اعتمادسازی و تلقی متفاوت طرفین از محل نزاع نیز چالش دیگری است.
 
اما آمادگی امریکا برای دادن تضمین امنیتی که متقابلا نیازمند گرفتن تضمین از ایران برای احتراز از پیش‌برد فعالیت‌های نظامی هسته‌ای است، امیدواری‌ها را افزایش می‌دهد.
 
فرجام مذاکرات
 
در خصوص فرجام مذاکرات به دلیل عدم دستیابی به اطلاعات کامل، دشوار می‌توان گمانه‌زنی کرد. اما سرنوشت مذاکرات به میزان زیادی به مهندسی زمان طرفین نزاع دارد. ایران می‌خواهد تا جایی که می‌تواند مذاکرات را کش بدهد و چه بسا بغداد نیز مرحله پایانی مذاکرات نباشد.
 
اما غرب برای مصالحه عجله دارد. آنها مذاکرات کنونی را از آخرین پنجره‌های موجود برای حل دیپلماتیک بحران هسته‌ای می‌دانند. البته مطالعه سوابق قبلی گوشزد می‌کند که این ادعای غرب هیچ وقت جنبه عملی پیدا نکرده و بیشتر جنبه ایجاد فشار داشته تا موقعیت‌شان در مذاکره را تقویت کنند.
 
اما تفسیر واقع‌بینانه از این مدعا تداوم تحریم‌ها از سوی غرب و به‌ویژه آمریکا پس از پدیدار شدن ابر‌های نا‌امیدی در افق مذاکرات پیش‌رو است.
 
ایران می‌خواهد تا جایی که می‌تواند مذاکرات را کش بدهد و چه بسا بغداد نیز مرحله پایانی مذاکرات نباشد. اما غرب برای مصالحه عجله دارد. آنها مذاکرات کنونی را از آخرین پنجره‌های موجود برای حل دیپلماتیک بحران هسته‌ای می‌دانند
 
البته کشور میزبان و رقابت‌های منطقه‌ای نیز فاکتور‌های مهمی هستند. کشور میزبان فقط نقش محل برگزاری را ندارد بلکه به عنوان میانجی عمل می‌کند و بار بخشی از مذاکرات بر دوش آن قرار دارد.
 
مقامات تهران نشان دادند که در شرایط جدید منطقه، در قیاس با ترکیه اعتماد بیشتری به عراق دارند و ترجیح می‌دهند همسایه غربی عرب در مزایای توافق احتمالی شریک شود.
 
اتفاقات آینده و روشن‌تر شدن مواضع بازیگران ماراتون هسته‌ای نشان می‌دهد سرنوشت مذاکرات چه خواهد شد.
 
آیا مسیر تقابل معکوس می‌شود و به سمت نزدیکی طرفین میل می‌کند یا اینکه بر وخامت اوضاع افزوده می‌شود؟ اما بر مبنای مشاهدات و مستندات موجود، تمام نشدن این دور از مذاکرات محتمل‌تر به نظر می‌رسد.