تهران رکورددار فرونشست در جهان است. این فرونشست قابل توجه پایتخت دست‌کم ۱۵ میلیونی ایران را با خطراتی جدی رویارو کرده؛ به‌ویژه در رویارویی با زلزله احتمالی. یک کارشناس آب‌های زیرزمینی به زمانه می‌گوید فرونشست در تهران به دلیل استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی رخ داده و عملاْ ترمیم آن ناممکن است.
بر اساس یافته‌های گروهی از پژوهشگران که چندی پیش در مجله «نیچر» منتشر شد، زمین زیر پای پایتخت ایران به دلیل پدیده رو به تشدید فرونشست تکان می‌خورد و ممکن است در نهایت منجر به نابودی برخی از محله‌های آن شود.
اما تهران تنها جایی در ایران نیست که با پدیده فرونشست به دلیل استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییرات اقلیمی رویاروست. تا آغاز ۱۳۹۳، یک میلیون هکتار از عرصه‌ها و اراضی طبیعی ایران به دلیل برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن آبخوان‌ها دچار فرونشست شده بودند.
فرونشست زمین در استان فارس به هشدارها درباره احتمال تخریب تخت جمشید دامن زده. خشکی زاینده‌رود نیز به فرونشست در اصفهان انجامیده. عمق چاه‌ها در سرتاسر ایران برای رسیدن به آب هم چندین برابر شده است.
اما فرونشست تهران پایتخت را با خطراتی بسیار جدی مواجه کرده است. همین حالا فرونشست زمین در تهران فرودگاه مهرآباد را درنوردیده، به خیابان انقلاب رسیده و بنای تاریخی شاه عبدالعظیم را کج کرده است. تصاویر ماهواره‌ای بین سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۱۷ نشان می‌دهند که حدود ۱۰ درصد مرکز تهران و همچنین شمار زیادی از روستاهای همسایه واقع در شمال غربی آن دچار پدیده فرونشست زمین هستند. در برخی مناطق، میزان فرونشست زمین حدود ۲۵ سانتیمتر در سال بوده در حالی‌که زمین در منطقه فرودگاه بین‌المللی تهران هر سال ۵ سانتیمتر فرو می‌نشیند.
این آمار تهران را رکورددار فرونشست شهرهای بزرگ جهان کرده، هرچند در ایران در مناطقی فرونشست بیشتری گهگاه گزارش شده است. علی بیت اللهی، مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات وزارت مسکن و شهرسازی حتی تیرماه سال جاری اعلام کرده بود فرونشست زمین تهران به سالی ۳۶ سانتیمتر رسیده است.
-
بیشتر بخوانید: نتیجه یک پژوهش: تهران به آرامی نشست می‌کند
در زمینه فرونشست پایتخت ایران با اردلان توتچی، پژوهشگر آب‌های زیرزمینی ساکن فرانسه به گفت‌و‌گو پرداختیم، از او دلایل این پدیده را پرسیدیم و راه حلی که ممکن است برای مقابله با آن هنوز وجود داشته باشد:
▪️بر اساس پژوهشی که اخیراَ در مجله «نیچر» منتشر شده، بخشی از تهران سالانه ۲۵ سانتیمتر فرونشست می‌کند. حد مخاطره آمیز بودن میزان فرونشست چقدر است؟ تفاوت فرونشست زمین و نشست زمین چیست؟
نشست زمین اگر با سرعت کم در مقیاس چند سانتی متر در وسعت چند ده متری اتفاق بیفتد از نظر عمرانی و زیرساختی ممکن است خطرساز نباشد و در صورت وجود ریسک راه حل هایی همچون تزریق بتن برای آن کارساز است. اما وقتی منطقه عظیم چند صد کیلومتر مربعی «فرونشست» پیدا می‌کند عوارض زیادی برای محیط زیست و زیرساخت‌ها بوجود می‌آورد. در واقع نشست زمین به علت افزایش بار بر روی آن، همچون احداث ساختمان امری طبیعی است. اما فرونشست پایین رفتن سطح زمین نسبت به مرجع جغرافیایی در طول چند سال تعریف می‌شود و نشانگر خالی شدن خلل و فرج لایه‌های عمیق خاک از آب است.
▪️آیا فرونشست زمین تهران به طور طبیعی رخ داده؟ چرا این اتفاق افتاده؟
خیر. به دلیل انفجار جمعیتی دهه‌های هفتاد و هشتاد شمسی در استان تهران، ارگان‌های زیربط اقدام به بهره‌برداری از سدهای کرج و لتیان به منظور آبرسانی به مردم و همچنین فعالیت‌های کشاورزی این استان کردند. با افزایش بی‌مثال جمعیت این منطقه، منابع آب سطحی این سدها توانایی ارضای نیاز شرب و کشاورزی را نداشته و بالاجبار سازمان آب استان تهران و وزارت نیرو اقدام به بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی کردند. با ادامه یافتن این روند به مدت نزدیک به دو دهه، سطح آبخوان‌های منطقه دشت تهران به شدت افت کردند و پدیده فرونشست را موجب شدند.
▪️این فرونشست چه خطری برای تهران ایجاد می‌کند؟
فرونشست باعث تغییر ارتفاع بین دو نقطه جغرافیایی می‌شود. به این شکل، زیرساخت‌های سنگینی که برای شیب اصلی زمین طراحی شده بودند اکنون دچار مشکل می‌شوند. از این دست می‌توان به شبکه انتقال نیرو و نیروگاه‌ها، خطوط راه آهن و آزادراه‌ها و همچنین سدها اشاره کرد. در ثانی خالی شدن آبخوان‌ها را می‌توان به پوک شدن تخته چوبی که وزن شهر را تحمل می‌کرده تشبیه کرد. در این صورت ساختار خاک و سازندهای زیرین در مقابل باری که بر رویشان قرار گرفته بسیار حساس و شکننده می‌شوند. امکان اینکه در صورت بروز زلزله ناگهان این ساختار از هم پاشیده شده و مقدار زیادی فرونشست کند بسیار بالاست که در آن صورت هزینه بالایی را در برخواهد داشت.
▪️راه حل جلوگیری از این فرونشست چیست؟
مشکل دشت‌های تهران بسیار حساس است چون در طول چند دهه از ذخایر آب زیرزمینی آنقدر برداشت شده که عملاً هیچ ترمیمی به ذهن نمی‌رسد. گاه می‌توان با تزریق مصنوعی آب به سفره‌های آب زیرزمینی این معضل را کمی بهبود بخشید ولی آبی برای این کار باقی نمانده است.
پدیده فرونشست در مقیاس بزرگ پدیده‌ای یک طرفه و غیر قابل بازگشت است. لایه‌های خاک که در اثر از بین رفتن خلل و فرج به هم نزدیک شده‌اند را نمی‌توان دوباره به حالت اول بازگرداند. در مواجهه با چنین پدیده خطرناکی فقط باید تا جای ممکن از پیشرفت فرونشست با کاهش برداشت آب از آبخوان هاجلوگیری کرد.
راه حل اصلی اولویت دادن به آب شرب، متوقف کردن هرگونه بهره‌برداری غیرمجاز برای مقاصد کشاورزی در دشت تهران، خصوصاً غرب تهران است. در درازمدت می‌توان به ایجاد تاسیسات تصفیه فاضلاب و بازمصرف کردن آبی که از انحراف رودخانه و مخزن سدها استفاده می‌شود، و نیز به جلوگیری از افزایش جمعیت در این منطقه اندیشید.