بیژن روحانی – تعرض به حریم یکی از برجسته‌ترین آثار دوران ساسانی بحث‌هایی را در مورد جابهجایی یک روستا در استان فارس دامن زده است. بنای موسوم به کاخ اردشیر بابکان، بنیان‌گذار پادشاهی ساسانی، که در نزدیکی شهر فیروزآباد قرار دارد، با انجام تدفین‌ها و ساخت و سازهایی در حریم و اطراف آن تهدید شده است.
ساکنان روستای «آتشکده»، در نزدیکی بقایای این کاخ باستانی، از سال‌ها پیش مردگان خود را در محوطه‌ای تدفین کرده‌اند که اکنون به گفته‌ی کار‌شناسان سازمان میراث فرهنگی در حریم کاخ اردشیر قرار دارد. اما با توجه به مشاهدات انجام شده توسط کار‌شناسان این سازمان و همچنین اظهارات برخی ازانجمن‌‌های مردم‌نهاد، به نظر می‌رسد همچنان تدفین‌های جدیدی در این گورستان روستایی صورت می‌گیرد.
به‌تازگی خبرگزاری ایسنا به نقل از یکی از دوستداران میراث فرهنگی در استان فارس گزارش داده که در فروردین ماه امسال گورهای جدیدی در نزدیکی کاخ مشاهده شده است. به گفته‌ی سیاوش آریا، تا حدود یک دهه‌ی پیش این محوطه حصارکشی نبوده است، اما در سال‌های اخیر وضعیت بهتر شده و حتی یک نگهبانی نیز برای این محوطه تعبیه کرده‌اند. با این‌حال باز هم در این گورستان تدفین‌های جدید صورت گرفته وبه گفته‌ی این فعال میراث فرهنگی حتی تابلویی با نام «گلزار شهدا» نیز در آنجا قرار دارد.
با اینکه زمین‌های اطراف این اثر باستانی حصارکشی شده است، اما همچنان مالکیت آن در اختیار اشخاص حقیقی و ساکنان روستا قرار دارد.
محوطه حصارکشی شده کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد
با اعلام خبر وجود تدفین‌های جدید در حریم کاخ اردشیر، مسعود علویان صدر، معاون سازمان میراث فرهنگی ایران اعلام کرد طرح‌هایی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای حریم این کاخ ساسانی وجود دارد. به گفته‌ی او در کوتاه‌مدت سازمان میراث فرهنگی قصد دارد محوطه‌ی اطراف کاخ را که اکنون محصور شده است از مالکان خریداری کند.
اما به گفته‌ی معاون سازمان میراث فرهنگی ایران، در بلندمدت این سازمان با همکاری وزارت مسکن می‌خواهد این روستا را به‌طور کلی به مکان دیگری منتقل کند. آقای علویان صدر گفته است در استان فارس سه روستا به نام‌های «آتشکده»، «ملیان بیضا» و «مادر سلیمان» وجود دارند که به دلیل قرار گرفتن در نزدیکی آثار باستانی باید جا‌به‌جا شوند.
آثار باستانی و جابهجایی محل سکونت مردم
با این حال به گفته‌ی یکی دیگر از فعالان میراث فرهنگی، روستای آتشکده دیرزمانی‌ست که در این منطقه قرار دارد و مردم آنجا خود را حافظ این بنای کهن می‌دانند. این فعال میراث فرهنگی در ایران که نخواست نامش اعلام شود به «رادیو زمانه» گفت که تداوم داشتن تدفین در این گورستان به دلیل تقدسی است که مردم محلی برای این مکان قائل هستند. بر مبنای همین اعتقاد، آن‌ها نام روستای خود را نیز آتشکده گذاشته‌اند، زیرا در باور آنان این محوطه باستانی در گذشته‌های دور یک آتشکده بوده است. به اعتقاد این فعال میراث فرهنگی، اگر از حضور این روستاییان علاقه‌مند به حفاظت از این محوطه به‌درستی استفاده شود، می‌‌توان باعث افزایش حس زندگی و نشاط در مجموعه شد و از تک افتاده و رها بودن این کاخ جلوگیری کرد.
عکس هوایی از کاخ اردشیر به همراه برکه
بحث انتقال مکان‌های مسکونی از مجاورت آثار باستانی، بحثی است که نه تنها در ایران بلکه در بسیاری دیگر از کشورهای جهان نیز گاه و بیگاه مطرح می‌شود. گرچه بسیاری اوقات قرار گرفتن روستا‌ها و شهر‌ها در مجاورت و یا حتی روی آثار باستانی باعث آسیب دیدن آثار می‌شود و همچنین کار را برای باستان‌شناسان و پژوهشگران دشوار می‌کند، اما جا‌به‌جا کردن محل سکونت انسان‌ها نیز می‌تواند تبعات اجتماعی و اقتصادی فراوانی به همراه داشته باشد.
از آنجایی که در بسیاری از موارد روستاییان حس تعلق و علاقه‌ی فراوانی به مکان‌های باستانی مجاور محل زندگی خود دارند، می‌توانند در طرح‌های حفاظتی به‌طور فعالانه شرکت کرده و از این راه هم باعث حفاظت بهتر از این آثار شده و هم به اقتصاد محلی خود کمک کنند. بنابراین در برخی از رویکردهای جدید به امر حفاظت، ضمن حفظ محل سکونت ساکنان بومی از آنان در راه پاسداشت اینگونه محوطه‌ها نیز یاری می‌گیرند و به این ترتیب طرح‌های میراث فرهنگی می‌تواند دارای سودمندی‌های اجتماعی و اقتصادی برای افراد محلی نیز باشد.
مجموعه‌ی ساسانی در فیروزآباد
اما کاخ فیروزآباد بخشی از یک مجموعه آثار گسترده‌ی ساسانی در این منطقه است. کاخ در نزدیکی شهر باستانی گور یا اردشیر خوره قرار دارد. بنای این شهر را نیز به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند. شهر گور با طرح دایره‌ای شکل خود یکی از عجایب شهرسازی در ایران باستان است، با این حال تاکنون تحقیقات بسیار اندکی در مورد این شهر صورت گرفته و طرح‌های حفاظتی و پژوهشی مدونی در خصوص آن وجود نداشته است. در سال‌های پیش نیز بخش زیادی از آن به مزرعه تبدیل شده بود. در سال ۱۳۸۶ مسعود آذرنوش، باستان‌شناس فقید ایرانی از وجود طرحی برای شناسایی، کاوش و خواناسازی این شهر باستانی خبرداد.
شهر باستانی گور
کاخ اردشیر نیز در تاریخ معماری ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این کاخ نشانگر یکی از مراحل مهم در تکامل گنبدسازی در معماری ایرانی است. در این کاخ سه تالار بزرگ گنبدپوش وجود دارد. در مقابل این کاخ نیز یک استخر یا برکه‌ی طبیعی دایره‌‌ای‌شکل از آب چشمه‌ای که از زمین می‌جوشد به وجود آمده و با هوشمندی در طراحی محوطه کاخ جای گرفته است.
در چند کیلومتری کاخ اردشیر نیز یک دژ باستانی به نام «قلعه دختر» بر بلندای کوهی قرار دارد که ساخت آن را نیز به اردشیر نسبت می‌دهند. این قلعه که به احتمال نخستین بنایی بوده است که اردشیر در منطقه فیروزآباد بنا کرده در سه سطح ساخته شده است. این بنا هم کارکرد دفاعی و هم کارکرد اقامتی داشته است. چندین سال است که عملیات حفاظت از این اثر برحسته ساسانی به حال تعطیل درآمده است. در پایین‌دست قلعه دختر همچنین دو نقش برجسته ساسانی وجود دارد که یکی صحنه پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان، پادشاه اشکانی را نشان می‌هد و دیگری مربوط به صحنه دیهیم ستانی اردشیر است. گزارش‌های جدید نشان می‌دهد که این نقش برجسته‌ها نیز بر اثر عوامل طبیعی به شدت آسیب دیده و در حال محو شدن هستند.
وجود چنین آثار با ارزشی از دوران شکل‌گیری پادشاهی ساسانی در فاصله اندکی از یکدیگر در فیروزآباد، لزوم تدوین یک طرح جامع برای حفاظت از آن‌ها را ضروری می‌کند.
عکس نخست: کاخ اردشیر در فیروزآباد
در همین زمینه:
::بیژن روحانی در رادیو زمانه::