جاوید رحمان، حقوقدان ۵۱ ساله پاکستانی‌ـ‌بریتانیایی است که روز جمعه ۱۵ تیر ماه/ ششم ژوییه، رسما به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر ایران انتخاب و معرفی شد. این استاد دانشگاه برونل لندن که پیش از این با کارگروه حقوق اقلیت‌ها در سازمان ملل و همچنین سازمان عفو بین‌الملل همکاری داشته، به دنبال درگذشت عاصمه جهانگیر، گزارشگر پیشین و تمدید ماموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران، به این مقام انتخاب شده است. در صورت تمدید سالانه ماموریت گزارشگر ویژه در شورای حقوق بشر سازمان ملل، آقای رحمان می‌تواند تا شش سال در این سمت باقی بماند.
جاوید رحمان اما بر اساس چه ویژگی‌ها و در چه شرایطی به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران انتخاب شده و دشواری‌های پیش روی او در انجام این ماموریت چه خواهد بود؟
زمانه این پرسش‌ها را با حسن نایب هاشم، مدافع حقوق بشر مقیم وین که از نزدیک روند انتخاب گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور ایران را زیر نظر داشته، در میان گذاشته است.
آقای نایب هاشم در پاسخ به سوال زمانه درباره ویژگی‌ها و توانایی‌های جاوید رحمان به عنوان گزارشگر ویژه می‌گوید: «اولا می‌دانید که این بار تعداد کاندیداها برای تصدی این سمت نسبت به دور قبل که خانم عاصمه جهانگیر انتخاب شده بود، خیلی بیشتر بود. این بار ۱۴ نفر برای این پست کاندیدا شده بودند در حالی که در دوره قبل ۸ نفر نامزد شده بودند. یعنی تعداد کاندیداها تقریبا دو برابر بود و همه نیز کیفیت کارشان بالا بود که دکتر رحمان از میان آنها انتخاب شد. سه-چهار استاد دانشگاه در این مجموعه بودند. خانم سیما سمر، فعال حقوق زنان و برنده جایزه «نوبل آلترناتیو» بود که فارسی‌زبان است و مسئول سازمان ملی حقوق بشر افغانستان و ….»
به گفته حسن نایب هاشم رقابت در این دوره در مقایسه با زمانی که عاصمه جهانگیر به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران انتخاب شد به مراتب سنگین‌تر بوده است.
این فعال حقوق بشر اما درباره گزارشگر جدید در امور ایران می‌گوید: «جاوید رحمان پروفسور دانشگاه است و سابقه ۲۵ سال تدریس -عمدتا در بریتانیا- دارد. او پاکستانی-بریتانیایی است و در زمینه قوانین حقوق بشر و قوانین اساسی کشورهای اسلامی تجربه و دانش ویژه و می‌توان گفت بی‌همتایی دارد. او ۸ سال پیش و در سال ۲۰۱۰ کتابی هزار و ۲۰ صفحه‌ای منتشر کرده که از منابع مهم و مرجع در حوزه حقوق بشر و ارتباطش با قوانین و مقررات اسلامی (فقه اسلامی) است.»
جاوید رحمان در سال‌های اخیر نیز چندین کتاب در زمینه‌های مرتبط با حقوق بشر نوشته است؛ از جمله در سال ۲۰۱۸ کتابی ۳۱۲ صفحه‌ای درباره حاکمیت قانون، آزادی بیان و قانونی اساسی از او منتشر شده است. او تالیفاتی هم در مورد تجربه حکومت اسلامی، قوانین بین‌الملل و تروریسم دارد و در سال ۲۰۰۵ در انتقاد به نظریه برخورد تمدن‌ها در نظم نوین، کتابی ۲۵۷ صفحه‌ای نوشته است.
نایب هاشم می‌گوید: «جاوید رحمان ۱۸۰ مقاله درباره مباحث و مسائل مرتبط با حقوق بشر دارد که برخی از آنها به فارسی نیز ترجمه شده‌اند. امیدوارم کتاب‌های او هم به فارسی ترجمه بشوند تا مردم و افکار عمومی در ایران شناخت بهتری نسبت به او پیدا کنند.»
پیشینه دانشگاهی، ویژگی بارز جاوید رحمان
حسن نایب هاشم در پاسخ به این سوال که از ویژگی‌های جاوید رحمان، کدام یک برای کار در ایران موثرتر خواهد بود، به زمانه می‌گوید: «هم آقای رحمان و هم دو گزارشگر قبلی (عاصمه جهانگیر و احمد شهید)، به دلیل شناختی که از قوانین اسلامی داشته و دارند به این سمت انتخاب شدند. آن زمان که احمد شهید انتخاب شد حتی درباره جنسیت گزارشگر (مرد بودن او) نظر وجود داشت و این گمان می‌رفت که اگر گزارشگر زن نباشد، جمهوری اسلامی همراهی و همکاری بیشتری خواهد کرد که البته چنین اتفاقی نیفتاد. اما به هر حال هر سه اینها به دلیل فعالیت‌های‌شان با قوانین و فقه اسلامی درگیر بوده‌اند و این ویژگی، مهم و قابل توجه است.»
این فعال حقوق بشر ضمن مقایسه گزارشگران قبلی با گزارشگر فعلی می‌گوید: «آقای شهید از حوزه سیاست فعالیت‌های حقوق بشری را پیش می‌برد. او قبلا وزیر امور خارجه مالدیو بود و در زمان وزارتش، قوانین مالدیو به مقدار زیادی با قواعد حقوق بشر همخوان شد و بسیاری از کنوانسیون‌های بین‌المللی به تایید دولت این کشور رسید. کشوری که می‌توان گفت مسلمان‌ترین کشور دنیاست و ۹۸ درصد مردمش مسلمان هستند. خانم عاصمه جهانگیر اما به عنوان یک فعال مدنی به این حوزه وارد شد. او ده‌ها سال سابقه مبارزه مدنی را در کارنامه داشت آن هم در کشوری که جمهوری اسلامی در آن حاکم است یعنی جمهوری اسلامی پاکستان. او در طول سال‌های کار و زندگی‌اش با مسائلی درگیر بود که دیکتاتورهای این کشور به نام اسلام انجام دادند. پروفسور جاوید رحمان اما از زاویه آکادمیک مطرح است و از این حوزه وارد این مسئولیت شده است. او ده‌ها سال تجربه دانشگاهی دارد، در این زمینه کار کرده است و از این نظر باید دید که فعالیت دانشگاهی چگونه می‌تواند در کار او تاثیر بگذارد.»
او جوانی گزارشگر ویژه جدید سازمان ملل در امور حقوق بشر ایران را دیگر ویژگی مثبت او می‌داند و می‌گوید: «انتظار می‌رود که او با وجود جوانی با زبدگی کار گزارشگری ویژه را پیش ببرد. او در سال‌های اخیر همکار نزدیک احمد شهید بوده است و از زمانی که احمد شهید مسئولیت گزارشگری آزادی بیان و ادیان را پذیرفته، او نیز در کنارش بوده. به این ترتیب این انتظار وجود دارد که او روند کار دو گزارشگر ویژه قبلی را دقیق‌تر و کامل‌تر پیش ببرد.»
نایب هاشم همچنین تاکید می‌کند که جاوید رحمان بر موضوع قوانین و همخوان شدن آنها با حقوق بشر تمرکز جدی خواهد داشت و قوانین جاری مثل قانون مجازات اسلامی و دیگر قوانین موضوعه در ایران از جمله قانون اساسی باید با توجه به مبانی حقوق بشر اصلاحات جدی و بنیادین پیدا کنند.
گزارشگران ویژه، از انکار تا مذاکره
پس از انتخاب احمد شهید به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران، مقامات جمهوری اسلامی به انکار او پرداختند و برخوردهایی سخیف و تحقیرآمیز با او داشتند اما آقای شهید در طول دوره ماموریتش این شرایط را تا حدود زیادی تغییر داد و برخی مسئولان قضایی جمهوری اسلامی در ماه‌های آخر ماموریت او در ژنو و در نیویورک با او دیدار و مذاکره کردند.
به گفته حسن نایب هاشم عاصمه جهانگیر نیز در طول دوره ماموریتش با مقامات جمهوری اسلامی در ارتباط بود و حالا این انتظار وجود دارد که همین روند در رویکرد در مورد جاوید رحمان وجود داشته باشد: «در شش سالی که جاوید رحمان ممکن است به عنوان گزارشگر ویژه در پیش رو داشته باشد، شرایط و موقعیت جمهوری اسلامی متفاوت است و دیگر نمی‌تواند مانند سابق در صحنه جهانی به کارشکنی‌هایش ادامه دهد چون منزوی‌تر شده است. همچنین تجربه سازمان‌های بین‌المللی در مواجهه با رژیم جمهوری اسلامی در زمینه حقوق بشر بیشتر شده است و من به آینده کار آقای رحمان امیدوارم.»
سخت‌ترین بخش کار: ممنوعیت ورود به ایران
جمهوری اسلامی از زمان انتخاب دوباره گزارشگر ویژه حقوق بشر در امور ایران از سوی سازمان ملل که پیش از این در دهه ۹۰ رخ داده بود، اجازه‌ای برای ورود این گزارشگران به ایران صادر نکرده است. حسن نایب هاشم می‌گوید همین مساله دشوار‌ترین بخش کار گزارشگر ویژه حقوق بشر در امور ایران است؛ هر چند که در دوران جدید، به لطف اینترنت و دیگر تکنولوژی‌های ارتباطی، این مشکل تا حد زیادی کم‌رنگ شده است.
نایب هاشم می‌گوید: «جدی‌ترین مانع پیش روی گزارشگر ویژه حقوق بشر در ایران کماکان حضور در ایران است. البته می‌دانید که شرایط با توجه به امکانات اینترنتی و … کاملا تغییر کرده و گزارشگران ويژه حالا شناخت کاملی از شرایط دارند و اینترنت خیلی از راه‌ها را باز کرده است. با وجود این مساله حضور در کشور جدی‌ترین چالش برای جاوید رحمان است که از نزدیک بتواند با قربانیان نقض حقوق بشر و مدافعان حقوق بشر دیدار داشته باشد و شرایط را به صورت عینی بررسی و گزارش بکند.»
این مدافع حقوق بشر اما معتقد است جاوید رحمان در انجام ماموریت خود موفق خواهد بود چرا که یا حکومت مجبور به عقب‌نشینی جدی خواهد شد یا اینکه اساسا جمهوری اسلامی‌ای وجود نخواهد داشت و حکومت بعدی با او همکاری خواهد کرد.
- در همین زمینه