بیژن روحانی – اعلام سقوط ۳۶ پله‌ای شاخص عملکرد زیست محیطی ایران توسط دانشگاه ییل در آمریکا در هفته‌های اخیر، بحث‌های مختلفی را در خصوص وضعیت محیط زیست ایران دامن زده است.
در حالی که بسیاری از کارشناسان محیط زیست و رسانه‌ها با استناد به این شاخص و سقوط رتبه ایران نسبت به سال ۲۰۱۰، وضعیت محیط زیست ایران را بسیار هشدارآمیز تلقی کرده‌اند، مقامات دولتی، ازجمله رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در صحت و اصالت این رتبه‌بندی تردید کرده‌اند و آن را فاقد اعتبار دانسته‌اند.
شاخص عملکرد زیست محیطی، رتبه‌بندی کشورهای جهان با توجه به وضعیت شاخص‌های مختلف زیست محیطی، بهداشت محیطی و همچنین وضعیت اکوسیستم‌های مختلف است. مطابق گزارش جدید دانشگاه ییل در سال ۲۰۱۲، اکنون ایران در میان ۱۳۲ کشور، رتبه ۱۱۴ را دارد و نسبت به جایگاه پیشین خود در سال ۲۰۱۰، ۳۶ پله سقوط کرده است.
در این رتبه‌بندی کشور سوئیس در جایگاه نخست و کشور عراق در انتهای جدول قرار گرفتهاند. پس از سوییس کشورهای لتونی، نروژ، لوکزامبورگ، کاستاریکا، فرانسه، اتریش، ایتالیا، بریتانیا و سوئد در صدر کشورهایی قرار دارند که عملکرد زیست محیطی آن‌ها مثبت بوده است. از سوی دیگر در انتهای جدول نیز کشورهایی مانند لیبی، بوسنی و هرزگوین، هند، کویت، یمن، آفریقای جنوبی، قزاقستان، ازبکستان و سرانجام عراق قرار گرفتهاند. این جدول نشان می‌دهد که در صورت تداوم روند فعلی، ایران در قدم بعدی با چند پله سقوط بیشتر در جایگاه ۱۱۸ جدول قرار خواهد گرفت.
در میان شاخص‌های بررسی شده می‌توان به بهداشت محیطی، کیفیت هوا، میزان مرگ و میر کودکان، کیفیت آب و تاثیر آن بر سلامتی انسان، وضعیت بهداشت، کشاورزی، تنوع زیستی، تغییرات آب و هوایی، مناطق حفاظت شده دریایی، جنگل‌ها و میزان تخریب آن‌ها، انرژی‌های تجدیدشونده ومنابع آبی اشاره کرد.
رتبه‌بندی اعلام شده بر اساس مطالعه همه‌جانبه روی تمام عوامل فوق و گرفتن میانگین از روند عملکرد زیست محیطی کشورهاست. این بدان معناست که یک کشور ممکن است در بعضی شاخص‌ها در حال بهبود و در بعضی دیگر در حال پسرفت باشد. به عنوان مثال گرچه ایران در کل یک سقوط ۳۶ پله‌ای را در این مورد نشان می‌دهد، اما در بعضی موارد مانند مرگ و میر کودکان یا آلودگی هوای محیط‌های سربسته، روند مثبتی را در پیش گرفته است.
در عین حال در خصوص سرانه گاز دی‌اکسید کربن وضعیتی بسیار بدتر از سال ۲۰۱۰ است. همچنین وضعیت منابع آبی و نحوه استفاده از آن‌ها، سقوطی نگران‌کننده را نشان می‌دهد. بعضی موارد دیگر مانند وضعیت جنگل‌ها تغییری نکرده است و وضعیت همچنان مانند دوسال گذشته است.
مطابق گزارش جدید دانشگاه ییل، در سال ۲۰۱۲، ایران در میان ۱۳۲ کشور، رتبه ۱۱۴ را دارد و نسبت به جایگاه پیشین خود در سال ۲۰۱۰، ۳۶ پله سقوط کرده است.
با این حال پس از اعلام این رتبه‌بندی از سوی دانشگاه ییل و انعکاس گسترده آن در بین فعالان محیط زیست در ایران، محمد محمدی‌زاده، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد اساس مطالعات سازمان‌های محیط زیستی در مورد ایران پذیرفتنی نیست. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت جمهوری اسلامی ایران، آقای محمدی‌زاده گفته است ما این رتبه‌بندی را قبول نداریم و باید مستندات مواردی که اعلام می‌شود نیز ارائه شود.
به گفته رئیس سازمان محیط زیست ایران، کشورهایی که هیچ گزارشی از عملکرد خود ارائه نکرده‌اند در نزد آن سازمان آلاینده تلقی نشده‌اند، اما کشوری مانند ایران که خود متاثر از ریزگردهایی است که از عراق وارد می‌شود از نظر رتبه زیست محیطی تنزل یافته وانمود شده است. به اعتقاد آقای محمدی‌زاده در ایران اکنون تنها میزان ریزگردها بالاست که منشاء آن هم کشور عراق است.
مخالفت رئیس سازمان محیط زیست ایران با رتبه‌بندی اعلام شده در حالی است که خود او در پنجم آبان‌ماه سال ۱۳۸۸ و در همایش سراسری مدیران کل سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود ایران دهمین کشور تخریب‌کننده محیط زیست در دنیاست.
گرچه مسئولان ایرانی نحوه جمع‌آوری آمار و اطلاعات در خصوص این رتبه‌بندی را زیر سئوال برده‌اند، اما مطابق گزارش جامعی که توسط مرکز سیاست‌ها و قوانین زیست محیطی دانشگاه ییل منتشر شده است، تمام آمار و اطلاعات مربوط به کشورهای مختلف که مبنای این رتبه‌بندی قرار گرفتهاند از چهار منبع مختلف به دست آمده‌اند. اول آمارهای رسمی که توسط خود دولت‌ها اندازه‌گیری و به سازمان‌های بین‌المللی اعلام شدهاند.
برخی از این آمارها به‌طور مستقل تایید و برخی دیگر به طور مستقل تایید نشده‌اند. منبع دوم اطلاعات و داده‌های فضایی و ماهواره‌ای هستند که توسط سازمان‌های بین‌المللی اعلام شدهاند یا به طور مستقل مورد تحقیق قرار گرفتهاند. منبع سوم بر مبنای پایش و اطلاعات جمع‌آوری شده از برخی ایستگاه‌های سنجش داده‌ها هستند و منبع چهارم را اطلاعات الگوبندی شده یا مدل شده تشکیل می‌دهند. سپس اطلاعات جمع آوری شده از منابع فوق به شش روش سنجیده شدهاند.
همچنین به گفته مسئولان این پروژه، دانشگاه ییل هیچ‌گاه آمار و اطلاعاتی را که به طور مستقیم از طرف دولت‌ها برای آن‌ها ارسال می‌شود ملاک عمل قرار نمی‌دهد، بلکه تنها به آن دسته اطلاعاتی رجوع می‌کند که در اختیار مراجع و سازمان‌های جهانی مانند سازمان بهداشت جهانی، اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، سازمان خواربار و کشاورزی، آژانس بین‌المللی انرژی و سایر نهادهای مرتبط قرار گرفتهاند.
به غیر از آمار و اطلاعاتی که دانشگاه ییل بر اساس آن جایگاه محیط زیستی ایران را اعلام کرده است، فعالان محیط زیست نیز می‌گویند میزان تخریب و نابودی عرصه‌های مختلف طبیعت و محیط زیست در ایران آنقدر زیاد است که برای اعلام وضعیت هشدارآمیز، چندان نیازی هم به دانستن رتبه ایران در میان کشورهای جهان نیست.