بیژن روحانی – “عصر سلجوقیان بزرگ” نام همایش یک روزه‌ای بود که روز شنبه چهارم فوریه برابر با پانزدهم بهمن با حمایت بنیاد سودآور و در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن، سوآس، برگزار شد. دانشکده مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد نیز در برگزاری این نشست مشارکت داشت.
این همایش نهمین برنامه از رشته همایش‌هایی است به نام ایده یا مفهوم ایران (The Idea of Iran) که تاکنون با پشتیبانی این بنیاد در دانشکده سوآس برگزار شده و شامل سخنرانی‌ها و مطالعاتی در خصوص تاریخ، هویت و همچنین میراث فرهنگی ایرانی و تداوم آن در طول سده‌های گوناگون از پیش از اسلام تاکنون است.
پس از بررسی مسائل مختلف تاریخی، فرهنگی و هنری در دوران پیش از اسلام، ابتدای دوران اسلامی و سپس حضور ترکان در ایران، امسال نوبت به بررسی عصر سلجوقیان رسید. در همایش امسال هشت سخنران مختلف به جنبه‌های مختلف سیاسی، مذهبی، اجتماعی، ادبی، معماری و هنری در دوران سلجوقیان پرداختند.
بررسی شهر بغداد در زمانه سلجوقیان، نخستین سخنرانی این همایش بود که توسط ونسا ون رنترگم از مؤسسه زبان و تمدن‌های شرقی پاریس ایراد شد. با به قدرت رسیدن سلجوقیان، بغداد نیز تحت سیطره آنان درآمد و برای مدت بیش از نیم قرن این شهر زیر نفوذ و حضور دو قدرت مهم، یعنی سلطان سلجوقی و خلیفه عباسی قرار داشت. سلجوقیان مرکز قدرت خود در بغداد را در سمت شمال شرقی شهر، یعنی در همان سمتی که قدرت خلافای عباسی مستقر بود، پی نهادند. شاید بتوان این رویکرد را این گونه نیز تفسیر کرد که سلجوقیان می‌خواستند نزدیکی خود به فلات مرکزی ایران را همچنان حفظ کنند. به این ترتیب بغداد در مرز میان فرهنگ ایرانی و دنیای عرب قرار گرفت. از این رو بررسی نحوه ارتباط میان سلجوقیان و دستگاه خلافت عباسی در این دوران بسیار مهم است. رابطه‌ای که به اعتقاد سخنران این همایش بر مبنای نوعی قرارداد یا توافق‌نامه بنا شده بود.
در زمان سلجوقیان، آثار و بناهای مهمی در بغداد ساخته شد که از آن میان به مدرسه‌ها، مسجد‌ها و رباط‌های فراوان اشاره کرد که هر کدام بانی و سازنده متفاوتی داشتند. در این دوران حدود ۳۰ مدرسه در نقاط مختلف شهر ساخته شد، اما از سوی دیگر از نفوذ و حضور شیعیان توسط دولت سنی مذهب سلجوقی کاسته شد. با این‌حال نفوذ فرهنگ ایرانی را در شهر بغداد می‌توان از خلال نفوذ و مشارکت اجتماعی برخی خانواده‌های سر‌شناس ایران مانند سهروردی و گیلانی و دیگر خانواده‌هایی که از خراسان بودند دریافت.
سخنران بعدی این همایش، داوید دوران گدی بود که با پرداختن به اوضاع و احوال شهر اصفهان در دوران سلجوقی، وضعیت اجتماعی ایران در آن دوره و ساختار قدرت در آن را بررسی کرد. سلجوقیان با آن‌که توانسته بودند قدرت را در فلات بزرگ ایران در دست بگیرند و با مظاهر زندگی شهری آشنا شده بودند، اما خود هرگز در داخل شهرهای بزرگ زندگی نمی‌کردند، بلکه اردوگاه‌های بزرگ خود را در خارج از شهر‌ها برپا می‌کردند، اردوگاه‌هایی که مرکب از چادر‌ها و سراپرده‌های کوچ‌نشینان بود. سخنران در مقاله خود به مشخص کردن محل اطراق اردوگاه سلجوقیان در فصل‌های مختلف در دشت اصفهان پرداخت، جست‌وجو و تحقیقی که هنوز ادامه دارد و این محقق در طول اقامتش در ایران در حال انجام آن است.
سلجوقیان پس از به قدرت رسیدن، مردانی از خراسان را با خود به مناطق مرکزی و غربی ایران آوردند و در رأس کارهای دیوانی و وزارت گماشتند و به این ترتیب قدرت در داخل نظام شهری و اجتماعی به نوعی در دست خراسانیان بود. در این میان می‌توان به شبکه بزرگی که خواجه نظام‌الملک در شهرهای مختلف ایران ایجاد کرده بود اشاره کرد. اما در همین حال رقابتی نیز در دو سطح مختلف قدرت در جریان بود. یکی رقابت در اردوگاه سلطنتی سلجوقیان و دیگری رقابت در میان نخبه‌گان محلی برای نزدیک شدن به دستگاه سلطانی و برخورداری از حمایت آنان.
روابط و نزاع‌های میان اسماعیلیان و سلجوقیان، موضوعی بود که فرهاد دفتری، از مؤسسه مطالعات اسماعیلی ارائه کرد. آقای دفتری که ابتدا شرح مختصری از به قدرت رسیدن اسماعیلیان و تشکیل حکومت اسماعیلی در ایران توسط حسن صباح را بیان کرد، در ادامه افزود که یکی از اهداف اصلی اسماعیلی‌ها در این دوران برانداختن سلجوقیان بود. به گفته او پیوستن مردم به حرکت حسن صباح، به این خاطر بود که بسیاری از آنان به دلایل مختلف از حضور سلجوقیان به عنوان بیگانگانی که بر ایران حکومت می‌کردند ناراضی بودند و به این ترتیب شاید به نوعی در پی زنده کردن هویت ایرانی خود بودند. بنابراین کسانی که از حرکت حسن صباح حمایت می‌کردند الزاماً اسماعیلی نبودند بلکه به قیام او علیه سلجوقیان اعتقاد داشتند.
علی اصغر سید غراب، استاد دانشگاه لایدن در هلند نیز به بررسی شعر و ادب و همچنین جایگاه تصویر و استعاره در آثار برخی شاعران این دوره از جمله فرخی، منوچهری و عنصری پرداخت و نشان داد چگونه هر کدام از این شاعران با رویکردی ویژه و متفاوت به استعاره، سبک هنری خود را شکل دادند و در حقیقت بیان هنرهای تجسمی و توصیف آن‌ها را در قالب ادبیات به کار بردند. او با بررسی یکی از اشعار منوچهری، روشن ساخت این شاعر چگونه همانند یک مجسمه‌ساز دقیق به توصیف جزییات یک کوزه شراب در قالب بدن انسان پرداخته است. از سوی دیگر این محقق ادبیات معتقد بود از خلال این شیوه بیانی ارتباطی میان ارزش‌های فرهنگی پیش از اسلام با دوران اسلامی برقرار شده است.
یکی از سخنرانی‌های چالش‌برانگیز در این همایش توسط الکسی خیسماتولین از مؤسسه نسخه‌های شرقی سن پترزبورگ ارائه شد. به اعتقاد این پژوهشگر برخی از اندرزنامه‌ها که نگارش آن‌ها به چهره‌های مشهور سیاسی و اجتماعی نسبت داده می‌شود، در حقیقت نویسندگان دیگری دارد. او در طول سخنان خود تلاش کرد با نشان دادن شواهدی از متن و همچنین تاریخ نشان دهد که سیاستنامه یا سیرالملوک که نگارش آن به خواجه نظام‌الملک، وزیر مقتدر سلجوقیان نسبت داده می‌شود، و همچنین بخش دوم نصیحت‌الملوک که نویسنده آن غزالی است، در حقیقت نویسنده دیگری داشته‌اند، اما به دلایل مختلف این تغییر نام صورت گرفته و این آثار ارزشمند و برجسته به نام خواجه نظام‌الملک و همچنین غزالی مشهور شده‌اند. او اعتقاد داشت شخصی به نام محمد مغربی که ظاهراً در نگارش برخی فصل‌های این متون دست داشته است، و به طرز حیرت‌انگیزی هیچ نشانی از او در تاریخ نیست، باید همان معزی، شاعر معروف دوران سلجوقی باشد که نامش در یک تغییر شکل، به مغربی تبدیل شده است.
پرفسور کارول هیلنبراند، استاد تاریخ اسلامی، در یک سخنرانی موشکافانه با بررسی مدارس نظامیه در دوران سلجوقی به ساختار قدرت و تأثیر آن بر ایران عهد سلجوقی پرداخت. او با پرداختن به نقش کلیدی خواجه نظام‌الملک در تأسیس و راه‌اندازی یک شبکه گسترده و منظم از مدارس نظامیه در سرتاسر شهرهای مهم قلمرو سلجوقی، کوشید به انگیزه‌های خواجه نظام‌الملک از ایجاد این مدارس و به یادگار گذاشتن نام خود در طول تاریخ راه یابد. گرچه اکنون اثر چندان مشخصی، به جز برخی ویرانه‌ها، از این مدارس باقی نمانده است، اما می‌توان شکل و الگوی معماری آن‌ها را از روی آثار و مدارسی که بعدا در بغداد و شهرهای دیگر با الگو گرفتن از نظامیه‌ها ساخته شدند، دریافت.
بدون تردید یکی از سخنرانی‌های بسیار جالب توجه در این همایش، توسط یک هیلنبراند دیگر، یعنی پروفسور روبرت هیلنبراند در خصوص مسجد جامع اصفهان ایراد شد. روبرت هیلنبراند نامی است آشنا برای پژوهشگران حوزه هنر و معماری اسلامی و کتاب‌ها و پژوهش‌های گسترده وی در این حوزه در سرتاسر جهان مورد توجه دانش‌پژوهان مختلف است. او در سخنرانی خود به مقایسه دو گنبد شمالی و جنوبی مسجد جامع اصفهان پرداخت. دو گنبدی که یکی به نام خواجه نظام‌الملک و دیگری به نام تاج‌الملک مشهور است. گنبد نظام‌الملک در زمان خود بزرگ‌ترین گنبد جهان اسلام بوده است. اما سئوال اینجاست چرا چنین گنبد عظیمی در بغداد، پایتخت سلطنت و خلافت ساخته نشد؟ آیا این زمینه‌سازی برای انتقال دستگاه قدرت به داخل ایران، و تغییر جایگاه سلطان و خلیفه از دنیای عرب به سرزمین و فرهنگ ایرانی بود؟ تمهیدی که سیر حوادث تاریخی نگذاشت عملی شود؟
اندکی بعد از ساخته شدن گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک در ضلع شمالی مسجد توسط یکی دیگر از وزرای سلجوقی و در رقابت شدید با نظام‌الملک ساخته شد. روبرت هیلنبراند ضمن مقایسه معماری و ساختمانی این دو گنبد با یکدیگر به نماد‌ها و مفاهیمی پرداخت که ممکن است در پشت ایده ساختن این دو گنبد وجود داشته باشد. به گفته او و با استناد به کتیبه‌های هر دو گنبد و تفسیر آیه‌های قرآن و شواهد دیگر، شاید بتوان گفت که گنبد نظام‌الملک بیشتر به قدرت دنیایی و زمینی اشاره دارد، در حالی که گنبد کوچک‌تر، بیشتر به قدرت آسمانی اشاره دارد. به نظر هیلنبراند، حتی طراحی داخل گنبد شمالی نیز یادآور آسمان و ستارگان و کهکشان راه شیری است و آیات قرآن به کار رفته در آن نیز به این مطلب اشاره دارد. الگوی چهار ایوانی مسجد جامع اصفهان نیز بعداً به الگوی ثابت در تمام مساجد و کاروانسرا‌ها و سایر بنا‌ها در معماری ایرانی تبدیل شد.
آخرین سخنرانی همایش مفهوم ایران در عهد سلجوقی در خصوص هنر سفال و سرامیک در این دوره بود که توسط اولیور واتسون، از دانشگاه آکسفورد ارائه شد. در این دوران هنر، تکنیک و روش‌های ساخت سفال‌ها و کاشی‌های لعاب‌دار پیشرفت بسیار قابل ملاحظه‌ای کرد به طوری که با پیش از خود قابل مقایسه نیست. شهر کاشان به یک مرکز مهم تولید ظرف‌های لعاب‌دار با طرح‌ها و نقاشی‌های ظریف و عالی بدل شد و محصولات کارگاه‌های این شهر، علی‌رغم راه‌های بسیار دور و دشوار و همچنین اوضاع سیاسی نامناسب به شهرهای مختلفی از خراسان گرفته تا شمال آفریقا ارسال می‌شدند. سخنران این بخش به این پرسش کلیدی پرداخت که سلجوقیان اصولاً چه نقشی می‌توانستند در شکوفایی این هنر در سطوح مختلف بازی کنند.
همایش “عصر سلجوقیان بزرگ” که با استقبال بسیار گسترده استادان و دانشجویان رشته‌های ایران‌شناسی و شرق‌شناسی برگزار شده بود، در حالی به پایان رسید که علاقه‌مندان این حوزه امیدوارند در آینده نیز شاهد برگزاری برنامه دیگری از سلسله برنامه‌های مفهوم ایران توسط بنیاد سودآور باشند. تاکنون چهار جلد از کتاب‌های این سلسله همایش‌ها نیز در لندن منتشر شده است.
در همین زمینه:
::برنامه‌های رادیویی بیژن روحانی در رادیو زمانه::