دونالد ترامپ سرانجام بعد از ١٦ ماه به وعده انتخاباتى خودش عمل کرد و خروج دولت آمریکا از برجام را اعلام نمود. او از موضعی بیشینه‌خواه بلافاصله فرمان بازگشت تحریم هاى هسته‌اى را صادر کرد. بر مبناى برخى از گزارش‌ها، ترامپ حتى توصیه وزیر خارجه‌اش مایکل پمپئو را در مورد ترک آرام و دادن فرجه زمانى را رد کرده بود. واکنش جمهورى اسلامى در اظهارات حسن روحانى بعد از موضعگیرى ترامپ آشکار شد که باقى ماندن در برجام و مذاکره با اروپا براى حداکثرسازى منافع حاصله ادعایی را انتخاب کرده است.

ارزیابى برنامه خامنه اى

سخنان سید على خامنه اى بعد از اعلام تصمیم ترامپ نیز نشان داد که مذاکره با اروپا و تلاش برای حفظ برجام با ۱+۴ تصمیم نظام است منتهى بر اساس الگوى رفتارى جمهورى اسلامى مسئولیت باید بر عهده دولت باشد و رهبرى موضع تهاجمى اتخاذ کند. خوددارى رهبرى از عمل به ادعاى قبلى خود مبنى بر آتش زدن برجام در صورت پاره کردن آن از سوى آمریکا، موافقت با مذاکره با اروپا با تأکید بر نگاه بدبینانه و تأکید بر ضرورت رعایت عزت ملى از سوى دولت و مذاکره کنندگان روشن مى سازد که برنامه وى اول امید به اروپا در حفظ برجام است و سپس در صورت ناکامى − با ادعاى اینکه وى از ابتدا خوشبین نبوده ولى نمى خواسته در کار دولت دخالت کند و فرصت دیگری براى شناخت بدعهدى غربى‌ها مهیا شود − به بهره بردارى سیاسى براى مدیریت فضا در مسیر دلخواه مى‌پردازد.

برجام ناقص بدون آمریکا

بر خلاف ادعاهاى ظاهرى و تبلیغاتى مسئولان جمهورى اسلامى، رصد کردن اوضاع نشانگر ناخرسندى آنها از خروج آمریکا است. آنها از ماه‌ها پیش انتظار داشتند که ترامپ تصمیم به ترک برجام بگیرد، اما دستور وى براى بازسازى سریع تحریم‌هاى هسته‌اى و شدت برخوردش غیر مترقبه بود. این ناراحتى مبنایى منطقى دارد چون طرف اصلى در تنش هسته‌اى جمهورى اسلامى آمریکا بوده است. سیر تکاملى مذاکرات مستقیم ایران و اروپا و روسیه و چین منجر به ضرورت مشارکت آمریکا در اواخر دولت دوم جرج بوش شد. برجام بدون آمریکا و رعایت تعهدات آن ناقص است و در بهترین حالت حفظ برجام با ١ + ٤ ظرفیتی کمتر از نیمى از منافع مورد انتظار براى ایران را دارد.

منافع برجام براى ایران در چهار سرفصل کلى قابل دسته بندى است:

  • فروش بدون محدودیت نفت،
  • مبادلات مایلى و تجارى روان و چابک،
  • تسهیل سرمایه گذارى خارجى و
  • مشارکت در توسعه برنامه صلح آمیز هسته‌اى.

برجام بدون آمریکا در شرایطی که دولت این کشور اراده جدى در اعمال فشار تحریمی گسترده به اقتصاد بحران زده ایران دارد، تنها مى تواند حداکثر فروش نفت و بخشى از مبادلات مالى را با تحمیل هزینه هاى مازاد و سرعت کند را تامین کند.

چالش اروپا

روشن است که تروئیکاى اروپا متمایل به باقى ماندن ایران در برجام و تداوم اجراى تعهدات از سوى جمهورى اسلامى است. این تمایل دلایل مختلفى دارد:

دلیل نخست جلوگیرى از بازگشت جمهورى اسلامى به فعالیت هاى حساس هسته‌اى است که ریسک افزایش برخورد هاى نظامى و تشدید بى ثباتى در خاورمیانه را دارد، در این چارچوب نهاد هاى اطلاعاتى اروپا برخلاف دولت آمریکا، تأثیر حفظ برجام را در امنیت خاورمیانه مفید ارزیابى مى کنند.

اختلاف اروپایی‌ها با آمریکایی‌ها بر سر روش‌ها و تاکتیک‌ها است. تروئیکاى اروپا با ترامپ در خصوص اصلاح برجام موافق بودند منتهى فکر می‌کردند و می‌کنند که با حفظ ساختار کنونى، در آینده ایده اصلاح آن را طرح کنند، و به موازات آن، در قالبی جداگانه تحریم‌ها و اقداماتی تنبیهی علیه برنامه موشکى و سیاست‌هاى منطقه اى جمهورى اسلامى تدوین کرده و پیش برند.

همچنین اتحادیه اروپا خواهند حمایت از سرمایه گذارى هاى شرکت‌ها و موسسات تابعه در ایران است و مى خواهد از مزیتش در بازار ایران استفاده کند. اما این تمایل یک بخش معادله است، اروپا به موازات نگرانى هاى جدى نیز دارد که در انتهاى بیانیه دولت هاى بریتانیا، آلمان و فرانسه در واکنش به خروج آمریکا آمده است. آنها نیز خواهند تدوین چارچوبى درازمدت بعد از خاتمه برخى از محدودیت هاى کنونى بر برنامه هسته‌اى ایران در سال ٢٠٢٥ هستند که بیان نرم تداوم محدودیت‌ها در غنى سازى اورانیوم است.

همچنین سه کشور بر پیدا کردن راه حل در رفع نگرانى‌ها نسبت به برنامه موشک هاى بالیستیک و فعالیت هاى بى ثبات کننده جمهورى اسلامى در منطقه تأکید کرده‌اند.

بنابراین مذاکره با اروپا و متقاعد ساختن آنها در حفظ برجام و تحقق انتظارات ساده نبوده و تنگناهاى خودش را دارد. بخصوص که این واقعیت باید مد نظر قرار بگیرد که اروپا و آمریکا در مورد مهار جمهورى اسلامى اشتراک نظر راهبردى داشته و اهداف یکسانى را دنبال می‌کنند. اختلاف اروپایی‌ها با آمریکایی‌ها بر سر روش‌ها و تاکتیک‌ها است. تروئیکاى اروپا با ترامپ در خصوص اصلاح برجام موافق بودند منتهى فکر می‌کردند و می‌کنند که با حفظ ساختار کنونى، در آینده ایده اصلاح آن را طرح کنند، و به موازات آن، در قالبی جداگانه تحریم‌ها و اقداماتی تنبیهی علیه برنامه موشکى و سیاست‌هاى منطقه اى جمهورى اسلامى تدوین کرده و پیش برند. اما ترامپ اجراى همزمان این سیاست‌ها را ناممکن ارزیابى کرده و اصلاح توافق اتمى را نیازمند انحلال برجام و اعمال مجدد فشار هاى تحریمى دانست.

پاى چوبین اروپا در تحقق انتظارات برجامى ایران

با توجه به نکاتى که فبلا طرح شد دولت هاى اروپاى امکانات زیادى براى حداکثر سازى منافع برجام براى ایران ندارند. اروپا در زمانى که آمریکا در برجام حضور داشت نتوانست انتظارات سرمایه گذارى خارجى پسابرجامى جمهورى اسلامى را برآورده سازد. همچنین مشکلات مبادلات بانکى و تجارى با بأنک هاى درجه اول دنیا را حل کند.

دولت آمریکا با دستورالعمل جدید تعلیق تحریم هاى هسته‌اى را لغو کرده و تنها فرصت تنفس ٣ و ٦ ماهه به شرکت هاى فعال براى خروج از ایران داده است. تحریم‌های هسته‌ای آمریکا که به “ثانویه” مشهور هستند شامل تحریم بانک مرکزی، بانک تجارت، بانک سپه و بانک ملی، بانک ایران و ونزوئلا، شرکت نفتکش ایران، صادرات و واردات طلا و فلز‌های قیمتی، ایران ایر، شرکت ملی نفت‌کش ایران، وزارت دفاع، سازمان انرژی اتمی، صدور تمامی فناوری‌هایی که کاربرد دوگانه هسته‌ای و با کمک به غنی سازی اورانیوم داشته باشند، مبادلات بانکی تبدیل ریال به دلار، اکثر شرکت‌های پتروشیمی ایران، وزارت اطلاعات، سازمان کشتیرانی و…می‌شوند.

عدم همراهی دولت‌های اروپایی تغییری در این واقعیت نمی‌دهد که ریسک فعالیت‌های تجاری با ایران با توجه به این تحریم‌های سنگین و گسترده بالا است و با توجه به محافظه کاری حاکم بر فعالیت‌های تجاری و همچنین پایین بودن فاحش وزن بازار ایران در مقایسه با بازار آمریکا ومزیت‌های تعامل تجاری و اقتصادی با قدرت اول اقتصادی دنیا، بعید است شرکت‌ها و مؤسسات اروپایی و همچنین دیگر نقاط جهان خطر فعالیت در اقتصاد ایران را به جان بخرند. آنها در شرایطی می‌توانند اقدام به این کار کنند که دولت‌های اروپایی به آنها تضمین بدهند یا بتوانند دولت آمریکا را برای صدور معافیت‌هایی قانع کنند. احتمال وقوع این دو اتفاق با توجه به عدم تجربه تقابل اقتصادی دولت‌های اروپایی به آمریکا و همچنین اصرار ترامپ دربازسازی هر چه سریعتر فشار‌های تحریمی بر ایران ضعیف به نظر می‌رسند.

علی افشاری

مطالب دیگر از همین نویسنده

حال این اتفاق برای موقعی است که جمهوری اسلامی در مذاکرات در خصوص خواسته‌های اروپا انعطاف نشان بدهد در غیراین صورت کمک اروپا حتی برای تحقق ظرفیت‌های کمی از برجام نیز محل تردید جدی است. بنباراین جمهوری اسلامی در شرایطی دشوار قرار گرفته است. ارزیابی واقع‌بینانه آنها را در دو یک دو راهی قرار می‌دهد که یا برجام ضعیف شده را بپذیرند و به جای حداکثر سازی منافع، حداقل سازی آسیب‌های ناشی از خروج آمریکا را در دستور کار قرار بدهند یا اینکه مرگ برجام را بپذیرند.

البته مرگ برجام نیز با توجه به واقعیت‌های موجود شرایط سختی را برای جمهوری اسلامی ایجاد می‌کند. حتی اگر باز رویارویی و مقاومت مشابه سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۲ تکرار شود، بعید است نظام توانایی اجرای آن را در میان مدت داشته باشد و در نهایت محبور می‌شود در دقیقه ۹۰ با امتیازات بیشتری داده و تسلیم خواسته‌های غرب شود. جمهوری اسلامی بیش از هر زمان دیگری تحت فشار غرب برای تغییر سیاست خارجی خود قرار گرفته است.

در همین زمینه