ناتوانی دولت در کنترل اعتیاد
اوایل تیرماه سال ۱۳۹۶ پرویز افشار، سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرد که در بررسی‌های جدید، آمار معتادان مواد مخدر در ایران حدود ۲ میلیون و ۸۰۸ هزار نفر برآورد می‌شود. به گفته او «شایع‌ترین مصرف مواد مربوط به تریاک و مشتقات آن بوده است. همچنین تریاک و شیره با ۶۶,۸ درصد بالاترین حد مصرف مواد مخدر در کشور بوده است که حشیش و ترکیبات آن شامل علف، ماری جوانا و گل با ۱۱,۹ درصد دومین مواد مصرفی در افراد معتاد و هروئین و کراک با ۱۰,۶ درصد در رده سوم مصرف مواد مخدر قرار دارند.» چند روز بعد از این سخنان احمد ربیع‌زاده، یکی از مدیران بازرسی ستاد مبارزه با مواد مخدر نهاد ریاست جمهوری در جلسه شورای مبارزه با مواد مخدر استان سیستان و بلوچستان گفته بود: «کشور از مرز بحران در حوزه اعتیاد گذر کرده است.» در زمان بررسی طرح تخفیف مجازات اعدام محکومین مواد مخدر در مجلس نیز برخی نمایندگان فاش کردند که تعداد معتادان در ایران حدود شش میلیون نفر و حداقل دو برابر آماری است که مراکز رسمی اعلام می‌کنند. گستردگی بحران مواد مخدر در ایران چنان است که ده‌ها هزار «نوزاد معتاد» در ایران شناسایی شده است. به گفته مسئولان وزارت بهداشت ایران، که در گزارش «شیرخواران شیره‌ای» در مجله جامعه پویا شماره ۱۲ نیمه اول مرداد ۹۵ منتشر شده است، سالانه حدود هفتاد هزار نوزاد معتاد در ایران به دنیا می‌آیند.
اکنون مدت‌ها است که به نظر می‌رسد سیاست مشت آهنین حکومت ایران برای کنترل اعتیاد شکست خورده باشد. تعدیل قوانین مربوط به قاچاق مواد مخدر و فراهم کردن زمینه کاهش صدور حکم اعدام در پرونده‌های مرتبط با آن، زمانی صورت گرفت که بسیاری از مسئولان حکومتی شکست سیاست‌های رسمی در این‌باره را پذیرفته بودند. برای نمونه، در مردادماه سال گذشته، سید حسن هاشمی، وزیر بهداشت ایران طی گفت‌وگویی آشکارا اعلام کرد: «در زمینه مبارزه با اعتیاد حرف زیاد زده‌ایم. ستاد هم زیاد داشته‌ایم. تصمیم هم زیاد گرفته‌ایم، باید آسیب‌شناسی شود که چرا موفق نبودیم. شاید یک دلیلش این است که ما بیماری و مسئله اعتیاد را به صورت جامع ندیده‌ایم، من معتقدم که مسئله اعتیاد در کشور معلول سوء تدبیر و سوء رفتار ماست. سوء تدبیر چه در حوزه فرهنگی، چه در حوزه اقتصادی، چه در حوزه سیاسی و چه در حوزه اجتماعی.» سعید مدنی، از محققان نام‌آشنای حوزه آسیب‌های اجتماعی نیز مدیریت اعتیاد در ایران را «اغلب غیرتخصصی و امنیتی-قضایی» توصیف می‌کند که موفق به مهار بحران اعتیاد نشده است.
در شرایطی که نهادهای حکومتی ناتوان از مهار بحران فزاینده اعتیاد در ایران هستند، نگاه محققان و صاحبنظران به سوی نهادهای غیر دولتی چرخیده است. در آبان ماه سال ۱۳۹۵، محمود زمانی قمی، استاندار مرکزی گفته بود: «مردم به سازمان‌های مردم نهاد و نهادهای مرجع همچون معلمان، پزشکان و… بیشتر از دستگاه‌های دولتی اعتماد دارند و همین اعتماد می‌تواند به عنوان عامل مؤثر در پیشگیری و رفع معضل اعتیاد در جامعه عمل کند.» به گفته او «تأثیر سازمان‌های مردم‌نهاد در کاهش اعتیاد بیشتر از نهادهای دولتی است.
البته در حالی که دولت برای مقابله با اعتیاد گسترده در ایران توان لازم را ندارد، فعالیت نهادهای غیردولتی و مستقل نیز متأسفانه تحمل نمی‌شود و به دلیل رویکرد امنیتی در برابر گروه‌ها و جمع‌های مستقل، زمینه‌ای برای پاگرفتن و گسترش این نهادها وجود ندارد.
کوششی مستقل برای کمک به معتادان
با این همه همچنان باید امیدوار بود که نهادهای مردم‌نهاد بتوانند بخشی از مسئولیت‌های دولت در زمینه مقابله با بحران اعتیاد را بر عهده گیرند. طراحی و تولید اپلیکیشن «حامی» کوششی برای مشارکتی هرچند کوچک در این زمینه بوده است. این اپلیکیشن یکی دیگر از تولیدات پروژه ایران‌کوباتور زیر نظر سازمان اتحاد برای ایران است.
اپلیکیشن حامی تلاش می‌کند حامی معتادانی باشد که تصمیم گرفته‌اند با تکیه بر آن نیروی برتری که مخصوص آنهاست، پاک باشند.
توسعه‌دهندگان این اپلیکیشن در توضیح آن آورده‌اند: «حامی نخستین اپلیکیشن فارسی است که با ارائه بخش‌های مختلف و متنوع به معتادان پاک کمک می‌کند از نوشته‌های هر روزه «فقط برای امروز» برای یک روز بیشتر پاک ماندن استفاده کنند، کتاب «متن پایه» را مطالعه کنند که یکی از مهم‌ترین منابع مفید و مؤثر در زمینه بهبودی از اعتیاد است، نوشته‌های مفیدی را بخوانند که به شناخت بهتر و کامل‌تر از اعتیاد و نحوه مواجهه با آن چه برای خود معتاد و چه برای خانواده‌هایی که فردی معتاد در خانه دارند کمک می‌کنند، از آدرس مراکزی در کل کشور در زمینه حمایت از معتادان اطلاع پیدا کنند که بهترین و سالم‌ترین پشتیبانی‌ها و خدمات را به معتادان ارائه می‌دهند، با وب‌سایت‌ها و صفحات آنلاین مفید و معتبری آشنا شوند که به‌طور مرتب اطلاعات مفیدی را به معتادان و خانواده‌های آنان ارائه می‌دهند و در نهایت زمانی که عادت‌های نادرست اعتیاد به آنها فشار می‌آورند و ممکن است رفتار نادرستی برخلاف میثاق پاک بودن از آنها سر بزند، می‌توانند با خواندن حرف‌های صادقانه معتادان دیگر که این حالت‌ها را تجربه کرده‌اند، به تعهد خود برای پاک بودن وفادار بمانند. حامی نخستین اپلیکیشن فارسی برای معتادان است که تمام این خدمات را یکجا گردآوری کرده است.»
حسین ترکاشوند که مسئولیت طراحی و تولید این اپلیکیشن را بر عهده داشت در توضیح علت توجه‌اش به این مسأله می‌گوید: «وقتی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر قبول شدم تصوری که از دانشگاه و خوابگاه داشتم، خیلی رویایی بود و فکر نمی‌کردم که در بهترین دانشگاه‌های ایران و در بین دانشجویان خوب آن هم مشکلاتی از قبیل اعتیاد وجود داشته باشد. فکر می‌کردم نخبه‌هایی که در این دانشگاه‌ها جمع شده‌اند هیچ مشکلی ندارند.
اما چندی بعد برای اولین بار، دانشجویی را دیدم که با رتبه خیلی خوب در کنکور قبول شده، اما بعد از ورود به دانشگاه معتاد شده بود. او وضعیت خیلی بدی داشت و در آستانه اخراج بود. دیدن این فرد برای من خیلی تکان دهنده بود. بعد به مرور دیدم که این مسأله به یک نفر محدود نیست و متأسفانه تعداد دانشجویان معتاد کم نیست. از آنجا بود که متوجه شدم اعتیاد مسأله‌ای نیست که فقط افراد طبقات خاص اجتماعی درگیر آن باشند. این اتفاق جرقه‌ای بود که نگاه مرا تغییر داد و بعدها همیشه آرزو داشتم که بتوانم به سهم خودم کمکی در این زمینه کنم.»
ترکاشوند همچنین درباره ضرورت وجود چنین اپلیکیشنی می‌گوید: «از همان ابتدای کار، برخی می‌گفتند که مگر معتادان می‌توانند از موبایل یا اپلیکیشن داخل آن استفاده کنند و این نرم‌افزار به چه کار آنها خواهد آمد؟ به نظر می‌رسد که برخی تصور می‌کنند اگر کسی معتاد بود دیگر در رتبه‌ای پایین‌تر از افراد دیگر جامعه است و لابد نمی‌تواند از ابزار جدید استفاده کند. در حالی که این نگاه کاملا نادرستی است. باید بگویم که این عدم شناخت و پیش‌قضاوت‌های نادرست، متأسفانه در بخش بزرگی از جامعه نسبت به معتادان وجود دارد. در واقع یک نگاه بالا به پاینی وجود دارد و تصور می‌کنند کسی که معتاد شده لابد از نظر ضریب هوش چیزی کم داشته است. اما این قضاوت نادرستی است. همانطور که جامعه ایران از گوشی‌های هوشمند استفاده گسترده‌ای می‌کند معتادان هم که بخشی از همین جامعه هستند، استفاده از ابزار جدید را آموخته‌اند. استفاده از یک اپلیکیشن هم اتفاقاْ آسانترین کار در این زمینه است.»
حامی در دیگر رسانه‌ها
اپلیکیشن حامی در طول حدود یک سالی که از انتشار آن می‌گذرد حدود چهل هزار بار دانلود شده و به مرور در جامعه ایران در حال شناخته‌شدن است. در میان پیام‌هایی که برخی کاربران این نرم‌افزار در گوگل‌پلی نوشته‌اند، می‌توان سخنان امیدبخش زیادی پیدا کرد. از جمله یکی از کاربران نوشته است: «خیلی معتادها منتظر یک جرقه تو زندگیشون هستن، شما بانی خیر هستید.» و دیگری تأکید کرده است: «من که واقعاً خیلی خوشحال شدم. ازشماخواهش، استدعا و تمنا می‌کنم کمکم کنید که از شر این بلا نجات پیداکنم.» یکی دیگر از کاربران نیز می‌نویسد: «حقیقتش من همین الان نصبش کردم نخوندم که بتونم نظر قاطع بدم اما همین که یک برنامه فارسی مختص بیماران اعتیاد ساختن، جای تشکر و قدردانی داره. ممنونم بخاطر اهمیت دادن به قشر بیمار…. امیدوارم برنامه هایی شبیه این به ترک اعتیاد و رهایی کمک کنه بیشتر ساخته شه. دوستتون دارم.» و در جای دیگر: «در زبان فارسی جای این اپلیکیشن شدیداً خالی بود. به نظر میرسه هنوز جای پیشرفت داره اما برای شروع خیلی خوبه.»
سایت ایران‌وایر در گزارشی که در تابستان گذشته منتشر کرد، درباره این اپلیکیشن نوشت: «ان‌جی‌اوها و سازمان‌هایی که در حوزه مواد مخدر فعال‌اند با بودجه اندک و به سختی امورات خود را می‌گذرانند. اپلیکیشن رایگانی مثل حامی شاید بتواند علاوه بر معتادان کمکی هم برای این انجمن‌ها باشد.» صدای‌آمریکا نیز در گزارشی از این نرم افزار که در تیرماه سال گذشته منتشر شد، آورده است: «حامی اعتیاد را یک بیماری نیازمند به درمان می‌داند و حمایتگر معتادانی است که تصمیم گرفته‌اند با تکیه بر نیروی برتری که مخصوص آنها است پاک بمانند.» در این گزارش از قول تولیدکنندگان حامی تأکید شده که اپلیکیشن حامی جایگزین جلسات گروهی معتادان گمنام (NA) نیست اما می‌تواند مکمل جلسات گروهی باشد.
حامی اعتیاد را همانند بسیاری از کارشناسان جهانی یک بیماری می‌داند که با مراقبتی هر روزه باید با آن مقابله کرد. معتاد در مسیر بهبودی نیاز به حامی و پشتیبان دارد.
استقبال کاربران از این نرم‌افزار می‌تواند نشانه‌ای از جای خالی نهادهای مردمی در زمینه کمک به معتادان در ایران باشد. جمعیت گسترده معتادان در ایران که بسیاری از آنها اعتماد به کمک‌های دولتی ندارند، در وضعیتی قرار دارند که حتی کمترین کمک از نهادهای مستقل می‌تواند به تغییر سرنوشت آنها منجر شود. اپلیکیشن حامی شاید قدمی اولیه در این زمینه باشد و سازندگان آن امیدوارند که نهادهای مردم‌نهاد در داخل ایران با معرفی این اپلیکیشن به کسانی که نیاز دارند، امکانی رایگان را در اختیار بیمارانی قرار دهند که تصمیم به «پاک شدن از اعتیاد» گرفته‌اند.
* این مطلب با همکاری سازمان «اتحاد برای ایران» تهیه شده است.
در همین زمینه:
ویدیوهای آموزشی امن گذر را از اینـجـا ببینید.
برای دسترسی به آرشیو بخش امن گذر، اینـجا و همینطور اینـجا را کلیک کنید.
