عصر چهارشنبه ۵ اردیبهشت مسئولان کنترل اینترنت در ایران اعلام کردند که سرورهای تلگرام را در داخل کشور بسته‌اند. فردای آن روز برخی کاربران ایرانی گفتند تلگرام کند شده است. در این مطلب با چهار کارشناس شبکه اینترنت در مورد دسترسی کاربران ایرانی به تلگرام گفت‌وگو کرده‌ایم. از جمله پرسیدیم که با توجه به تبلیغات دولتی برای پیام‌رسان‌های داخلی مانند “سروش” و سیاست‌های فیلتر کردن پیام‌رسان‌های خارجی، در آینده نزدیک دسترسی کاربران ایرانی به پیام‌رسان‌هایی که تحت کنترل حکومت ایران نیست، چه گونه خواهد بود؟
تلگرام چگونه محدود شد؟
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی طی ابلاغیه‌ای دستور داد که مجوز قانونی که این مرکز در سال ۱۳۹۵ در مورد استقرار سرورهای شبکه توزیع محتوای پیام‌رسان تلگرام در ایران صادر کرده بود لغو و باطل شود. این موجب کند شدن سرعت تلگرام شد اما چگونه؟
کم شدن سرعت تلگرام مربوط به سرورهای سی‌دی‌ان تلگرام است که در ایران مسدود شده‌اند.
این سرورها چیست و چرا وجود آنها در خاک ایران اهمیت داشت؟
سی‌دی‌ان یا CDN یا همان content delivery network، سرورهای تحویل محتوا به کاربران هستند که معمولاً در نقاط مختلف مستقرند تا به کاربرها از نظر جغرافیایی نزدیک باشند. با توجه به پهنای باند کاربر، سرعت تحویل محتوا بنا به نزدیکی این شبکه‌های تحویل محتوا به کاربر بیشتر می‌شود. به عنوان مثال، شرکت‌های اینترنتی بزرگت مانند گوگل که توزیع جغرافیایی شبکه‌های تحویل محتوایشان وسیع‌تر هست، کاربر هر جا که باشد یک سرور در نزدیکی‌اش قرار دارد.
آنچنان که هوشمند، کارشناس امنیت سایبری، توضیح می‌دهد کارکرد اصلی سرورهای سی‌دی‌ان برای کاربرها، دسترسی سریع‌تر به داده‌های تلگرام است: «هرچه این سرورها از محل کاربر دورتر باشند واسطه‌های بیشتری بین کاربر و سرورها باشد، این دسترسی کندتر می‌شود.»
آنچه که اکنون ما شاهدش هستیم این است که ایران با لغو مجوز حضور سرورهای تلگرام در ایران، عامدانه دسترسی کاربر ایرانی را به این سرورها محدود کرده است.
رهام رفیعی، متخصص رسانه‌های جدید، توضیح می‌دهد که سرورهای سی‌دی‌ان در واقع محلی برای ذخیره عکس‌ها، فیلم‌ها و یا هر محتوای عمومی هستند: «اگر شما کانالی در تلگرام دارید، عکس‌های کانال شما پیش از مسدود شدن، روی سرور سی‌دی‌ان تلگرام در ایران ذخیره می‌شد. زمانی که کسی از ایران تلگرام را باز می‌کرد عکس‌ها و فایل‌ها از شبکه داخلی برای کاربر ارسال می‌شد و باقی داده‌ها از شبکه‌ی بین‌المللی. »
اکنون مشکل در سرعت دسترسی کاربر به داده‌ها از خارج و داده‌ها از داخل است: «ایران از قانون بین‌المللی بی‌طرفی شبکه پیروی نمی‌کند و سرورهای داخلی نزدیک به ده‌برابر سریع‌تر از سرورهای خارجی بارگذاری می‌شوند.»
تلگرام در ایران بیش از ۴۰ میلیون نفر کاربر دارد و ایرانی‌های تلگرام بیش از ۶۰۰ هزار کانال عمومی دارند که ۴۰ درصد آنها را فروشگاه‌های مجازی تشکیل می‌دهند. کند شدن بخش تصویری این فروشگاه‌ها به همه این تجارت‌ها صدمه خواهد زد.
سیاست کوچ تدریجی به سمت پیام‌رسان‌های داخلی
به نظر امیر رشیدی، محقق دسترسی و امنیت اینترنت در کمپین حقوق بشر در ایران، دولت هم در ماجرای محدود کردن سرورهای تلگرام دستی دارد. او می‌گوید که حسن روحانی و محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، از یک طرف می‌خواهند هزینه سیاسی و اجتماعی فیلتر کردن تلگرام را پرداخت نکنند و از طرفی می‌خواهند با شاخه‌های دیگر حکومت که مایل به کنترل این ابزار هستند همکاری کنند. اعتراضات سرتاسری دی ۹۶ محافظه‌کاران حکومتی را نسبت به نرم‌افزارهای پیام‌رسان مانند تلگرام بدبین کرده چراکه معترضان برای برگزاری تجمعات خود و یا بازتاب خبرهای آن از این شبکه استفاده می‌کردند. آنها اکنون به دولت برای کنترل تلگرام فشار آورده‌اند.
اما فیلتر کامل تلگرام هم کار راحتی نیست. امیر رشیدی توضیح می‌دهد: «به دلیل اینکه ایران ۴۰ میلیون کاربر فعال در تلگرام دارد و فیلتر کردن کامل این شبکه نارضایتی عمومی به همراه خواهد داشت. یادمان باشد که برخی از این کاربرهای فعال در تلگرام موتور محرکه کمپین انتخاباتی حسن روحانی بودند. بنابراین از طرفی ایشان می‌خواهد هزینه سیاسی فیلترکردن این شبکه پیام‌رسان را پرداخت نکند و از طرفی دیگر از سوی نیروهای امنیتی، قوه قضایه و نیروهای تندرو در قدرت به‌شدت زیر فشارهست و می‌خواهد بتواند پاسخ اینها را هم بدهد.»
نیما فاطمی، کارشناس مستقل امنیت و حریم خصوصی هم با رشیدی موافق است و می‌گوید فیلترکردن تلگرام واکنش شدید کاربران ایرانی را به دنبال خواهد داشت. او معتقد است که سیاست گذاران اینترنت در ایران از حربه خاصی استفاده کردند. آنها دستور مسدود کردن سی‌دی‌ان‌های تلگرام در ایران را درست پس از آن اعلام کردند که سرورهای خود تلگرام چند روزی دچار مشکل بود: «می‌خواهند برای کاربری که خبرهای اینترنتی را دنبال نمی‌کند این فرض را ایجاد کنند که این پیام‌رسان دچار مشکل شده است و به این ترتیب اختلال ایجاد کنند.»
رشیدی می‌گوید فشار تندروها کار کرده است. اکنون روحانی و وزارت خانه سایبری‌اش این بازی را پیش گرفته‌اند که اهمیت تلگرام را کم کنند، بی‌ارزش نشانش بدهد و هم‌زمان کاربرها را مجاب کند که بروند به سمت استفاده از ابزارهای داخلی.
سیاست مطرح کردن پیام‌رسان‌های داخلی مانند سروش مصرفی امنیتی دارد.
فاطمی توضیح می‌دهد که برای نیروهای امنیتی همه‌چیز مربوط به دسترسی این نیروها به داده‌های کاربران است: «می‌خواهند کاربران از پیام‌رسان‌های خارجی دلسرد شوند و به پیام‌رسان‌های داخلی رو بیاورند – پیام‌رسان‌هایی که سرورهایشان داخل خاک ایران است، شرکت‌ها ایرانی هستند و معمولاً رابطه نزدیکی با نهادهای دولتی و امنیتی دارند. اگر هم رابطه نزدیک نداشته باشند مقامات امنیتی ایرانی به‌راحتی می‌توانند بروند و اطلاعات را به‌زور بگیرند.»
آیا حکومتی‌ها در محدود کردن تلگرام موفق خواهند شد؟
فاطمی می‌گوید با اختلال ایجاد کردن در تلگرام و سخت کردن استفاده به هر حال کاربران بسیاری یا کوچ می‌کنند به پیام‌رسان‌های داخلی و یا به پیام‌رسان بعدی که فیلتر نباشد. این اتفاق پیش از این هم برای پایگاه‌ها و یا ابزارهای دیگر که فیلتر شدند افتاده است.
به عنوان مثال، امیر رشیدی می‌گوید که این الگو را ما قبلاً در مورد پیام‌رسان‌های دیگر مانند وایبر هم شاهد بودیم: «زمانی که وایبر دچار اختلال شده بود یا به عبارتی این پیام‌رسان را دچار اختلال کرده بودند، هیچ مرجع دولتی یا قضایی قبول مسئولیت نمی‌کرد. اما واقعیت این بود که با ایجاد این اختلال‌ها در شبکه، کاربر ایرانی را نسبت به وایبر خسته و عاصی کردند. کاربران از وایبر کوچ کردند. حالا تلاش فعلی این است که با ایجاد محدودیت‌ها مانند فیلتر کردن سی‌دی‌ان هم به خود تلگرام فشار بیاورند و هم مردم از شرایط خسته بشوند و بروند به جای دیگر.»
هوشمند معتقد است که این کند شدن‌ها ممکن است که آنچنان به چشم کاربر ایرانی نیاید: «همانطور که شروع به‌کار سی‌دی‌ان‌های ایران با گزارش افزایش قابل‌توجه سرعت از طرف کاربرها همراه نبود. بنابراین انتظار من این است که آنچنان تأثیری روی کاربرها نمی‌گذارد.»
پیش‌بینی هوشمند این است که در میان‌مدت استفاده کاربران ایرانی از تلگرام کم خواهد شد اما «با توجه به عدم اعتماد عمومی به اپلیکیشن‌هایی که تبلیغ دولتی همراه دارند، احتمال حضور فعال مردم در یکی از این جایگزین‌های رسمی کم خواهد بود.» او معتقد است که باید صبر کنیم تا ببینیم کاربران ایرانی به یک یا چند اپلیکیشن پیام‌رسان خارجی دیگر کوچ می‌کنند و یا اینکه تلگرام می‌تواند با امکانات اضافی، کاربران ایرانی را علیرغم این سیاست‌گذاری‌ها و فشارها، با خودش همراه نگه دارد.
نقض بی‌طرفی شبکه توسط ایران با گران کردن ترافیک خارجی
بی‌طرفی شبکه (Net Neutrality) اصلی است که با مدنظر گرفتن حق دسترسی کاربر به محتوا، این ایده را مطرح می‌کند که دولت‌ها، سرورها، شرکت‌های اینترنتی باید ترافیک اینترنت و داده‌های اینترنتی را بدون در نظر گرفتن فرستنده، گیرنده، نوع محتوا، ابزار فرستنده محتوا، بدون تبعیض، محدودیت یا دخالت در اختیار کاربر قرار دهند. بر اساس همین اصل خدمت دهندگان اینترنتی نباید برای داده‌ها بهای پرداختی متفاوت مطالبه کنند.
رهام رفیعی پیش‌تر توضیح داد که این اصل را ایران با ایجاد اختلاف سرعت برای دسترسی کاربر به سرور داخلی و سرور خارجی نقض کرده است.
اما آنچنان که امیر رشیدی می‌گوید موضوع به سرعت اینترنت ختم نمی‌شود و آذری جهرمی با ایجاد اختلاف قیمت بین ترافیک اینترنت داخلی و اینترنت بین‌المللی بی‌طرفی شبکه را این بار با توجه به قیمت داده‌ها نقض کرده است: «اگر شما از محتوای اینترنت داخلی استفاده کنید، تقریباً نصف قیمت داده‌هایی را پرداخت می‌کنید که از طریق شبکه بین‌المللی دریافت می‌کنید. مثلاً شما اگر یک ویدیو را در آپارات ببینید و برای دیدن آن پنج هزار تومان پرداخت کنید، در مقایسه همان ویدیو را با همان کیفیت در یوتیوب باید با پرداخت ۱۰ هزار تومان تماشا کنید.»
این مسئله وضعیت را برای محبوب‌ترین پیام‌رسان بین ایرانی‌ها دشوار کرده است. چراکه با مسود کردن سرورهای سی‌دی‌ان تلگرام در داخل ایران، کل ترافیک تلگرام که کاربر ایرانی دریافت می‌کنند می‌شود ترافیک بین‌المللی: «کاربر ناچار است که برای داده‌هایی که از این طریق می‌گیرد پول دو برابر پرداخت کند و کاربر زیر فشار مالی ممکن است که تصمیم بگیرد که چرا از این سرویس استفاده کند؟ و برود جایی که کمتر برای حجم داده‌ها پول بدهد.»
هوشمند هم نگران وضعیت اختلاف بهای اینترنت داخلی و خارجی است و آن را خطری می‌داند که «بلای جان گردش آزاد اطلاعات» در ایران خواهد شد: «روش‌های فنی فیلتر کردن و یا راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، تا کنون به نتیجه مورد نظر نرسیده. قدم بعدی تنبیه مالی کاربرانی است که از سایت‌های غیرتاییدشده استفاده می‌کنند. چیزی که به اسم “تخفیف ترافیک داخلی” در ایران مطرح شده است.»
هوشمند می‌گویند که این سیاست تخفیف مالی بسیار خطرات به دنبال دارد و می‌تواند فساد مالی و اطلاعاتی و رانت به همراه داشته باشد. همچنین می‌تواند «منجر به خود-فیلترینگ» توسط کاربرهای با سطح درآمد پایین‌تر شود و از چندین سو به «آزادی لرزانی که به کمک فیلترشکن‌ها داریم صدمه بزند.»
نیما فاطمی هم به‌مانند هوشمند نگران کاربرانی است که از نظر اقتصادی فرودست‌تر هستند: «اپ‌های داخلی با این همه سرمایه‌گذاری دولتی هم قدرت رقابت با اپ‌های دیگه مثل تلگرام و واتزاپ رو ندارند – نه از حیث تکنولوژی و کاربردپذیری و نه سرمایه. به همین خاطر این سیاست قشر فقیرتر جامعه، که حوصله و توان مقابله هرروزه با سانسور و بهای بالای داده‌ها رو ندارند را هدف گرفته است. این قشر به اپ‌های داخلی رو می‌آورد و اطلاعاتش را در اختیار حکومت قرار می‌دهد.»
ایران؛ نگران نقض حریم خصوصی کاربران
برای تشویق کاربران ایرانی به استفاده از نرم‌افزارهای پیام‌رسان داخلی آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در ۲۰ فروردین گفت که «تعرض به امنیت و حریم داخلی مردم حرام شرعی است و نباید انجام شود.» اما از طرفی روزنامه‌های نزدیک به سپاه مانند “مشرق” و مقامات امنیت سایبری ایران بارها این موضوع را مطرح کرده‌اند که داده‌های کاربران ایرانی نزد شرکت‌های غربی مانند فیس‌بوک، توییتر، یا تلگرام امن نیست و دولت‌های غربی می‌توانند از این داده‌های اطلاعات امنیتی کشور را استخراج کنند.
نیما فاطمی می‌گوید اینکه نهادهای امنیتی ایران می‌گویند می‌خواهند کاری کنند که اطلاعات شخصی کاربران ایرانی از کشور خارج نشود به‌دست سرویس‌های امنیتی خارجی نیفتد و به عبارتی کاربران نسبت به داده‌هایی که تولید می‌کنند حق حریم خصوصی داشته باشند. این به‌خودی‌خود حرف خوبی است اما مقامات امنیتی ایران در زدن این حرف صداقت ندارند: «به‌جای محدود کردن حق دسترسی کاربران به اطلاعات و داده‌ها و فشار آوردن به کاربر برای استفاده از ابزاری که تحت کنترل مقامات امنیتی خود ایران هست، اگر صداقت داشتند می‌گذاشتند نرم‌افزارهای پیام‌رسانی مانند “سیگنال” که حق حریم خصوصی کاربر را با رمزنگاری تأمین می‌کند در ایران در دسترس باشند. ایران “سیگنال” را فیلتر کرده است.»
هوشمند هم با فاطمی موافق است و می‌گوید دولت و مقامات امنیتی ایران به دنبال حفظ حریم خصوصی کاربران نیستند، «بلکه دنبال افزایش نظارت بر مسیرهای توزیع و دسترسی به اطلاعات هستند. فیلتر شدن آنی اپلیکیشن‌های پیام‌رسان امن‌تری که از رمزنگاری قوی استفاده می‌کنند (مثل سیگنال)، نشان می‌دهد که ادعای مسئولان در مورد نگرانی در خصوص حریم خصوصی کاربران ایرانی درست نیست.»
آیا فیلتر کامل تلگرام ممکن است؟
امیر خوراکیان، معاون مرکز ملی فضای مجازی، روز شش اردیبهشت گفت که تلاش می‌کنند پس از فیلتر شدن تلگرام امکان دور زدن فیلترینگ فراهم نشود. متخصص‌های ما همه به این گفته خوراکیان خندیدند.
امیر رشیدی گفت: «اینکه جوری فیلتر کنند که با هیچ فیلترشکنی قابل دور زدن نباشد که بیشتر به یک شوخی شبیه است. تنها راهش این است که اینترنت بین‌المللی را کامل قطع کنند. وگرنه به هر حال این ابزارهای عبور از سانسور و فیلترینگ یک راهی پیدا می‌کنند.»
امیر در ادامه می‌گوید که اوج فیلترینگ‌های ایران را در دی ماه ۱۳۹۶ و در حین اعتراضات گسترده خیابانی شاهد بودیم و بازهم کاربر ایرانی راهی برای دور زدن فیلترینگ پیدا کرد: «تا زمانی که کامل ترافیک بین‌المللی را نبندند این حرف‌ها که ما جوری تلگرام را می‌بندیم که کسی نتواند فیلترش را بشکند شوخی است و کسانی این حرف‌ها را می‌زنند که ابتدایی‌ترین مفاهیم اینترنت را نمی‌دانند چیست.»
هوشمند هم می‌گوید که ایران فیلترشکن‌های مختلف را بنا به شرایط سیاسی (مثلاً دی‌ماه گذشته) بارها از کار انداخته است اما او معتقد است که این راهکاری موقت است چراکه هزینه جانبی زیادی دارد و عملکرد شبکه اینترنت را با مشکل مواجه می‌کند.
هوشمند در ادامه می‌گوید: «تجربه اخیر روسیه را هم داریم که تلاش این کشور برای فیلتر کردن تلگرام تا الآن موفقیت‌آمیز نبوده است. مسئله فیلترینگ و فیلترشکن‌ها، مثل بازی موش و گربه است. دولت‌ها فیلترینگ رو تشدید می‌کنند و توسعه‌دهنده‌ها راه امن‌تر و جدیدتری برای دور زدنش پیدا می‌کنند.»
نیما فاطمی به اقتصاد سیاسی دور زدن فیلترها هم توجه دارد و معتقد است که کاربرها همه برابر نیستند و شرایط برابر ندارند: «درست است که ما تکنولوژیست‌ها دست از راهکار پیدا کردن برای دور زدن سانسور و شکستن فیلتر برنمی‌داریم. اما واقعیت ماجرا این است که هرچقدر هم این ابزارها قوی باشند، پیش‌بینی می‌کنم اولویت مردم (و تکرار می‌کنم مردم فرودست‌تر) در بلندمدت با اپ‌هایی خواهد بود که فیلتر نیستند. چراکه دور زدن فیلتر هزینه دارد و هرکسی نمی‌تواند هزینه‌اش را متحمل شود.»
یک بخش این هزینه‌ها به گفته فاطمی پیدا کردن فیلترشکن مناسب است. بخش دیگرش هزینه خود داده‌هاست که در سرورهای خارجی هست و مردم برایش هزینه بیشتری می‌دهند. برخلاف بیشتر دنیا، کاربر ایرانی بر اساس حجم داده هم باید پول بدهند و استفاده از فیلترشکن، هر چقدر هم جزئی، هزینه اینترنت کاربر را بالا و بالاتر خواهد برد.
اما او نظر دیگری هم دارد و می‌گوید که حکومت با تنگ‌تر کردن حلقه دسترسی به اطلاعات، و نقض همواره حریم خصوصی و حقوق شهروندی، مردم را عصبانی‌تر می‌کند. به نظر فاطمی این درنهایت به ضرر حکومت است. او می‌گوید کسانی که در صف مبارزه برای حقوق کاربران ایرانی هستند به‌جز فناوری باید به سویه‌های دیگر مبارزه هم توجه کنند: «ما تا امروز بیشتر تمرکزمان روی تولید فناوری بوده ولی من امروز بر این باورم که به همان نسبت هم باید از مجراهای حقوقی و جامعه مدنی هم به اقتدارگرایان و انحصارطلب‌ها فشار بیاریم تا دستشان را از گلوی مردم بردارند.»
فاطمی که خود در صف اول دور زدن فیلترینگ فعالیت می‌کند می‌گوید که واقع‌بینانه نیست که فکر کنیم همه مردم امکان استفاده از این ابزارهای دورزدن فیلترینگ را دارند. از این رو، آگاهی‌رسانی به اقشار مختلف مردم در مورد ابزارها و روش‌های سرکوب دسترسی آزاد به اطلاعات اهمیت دارد.