بیژن روحانی – در سال ۲۰۱۱ میراث فرهنگی جهان از یکسو همچنان با چالش‌های مختلفی در زمینه پژوهش، حفاظت و معرفی رو‌به‌رو بود اما از سوی دیگر نیز تلاش‌‌ها و چاره‌اندیشی‌هایی در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی شرایط مناسبی را برای نگهداری بهتر از برخی از این آثار فراهم کرد.
سال ۲۰۱۱ چهلمین سالگرد تصویب معاهده جهانی ۱۹۷۰ یونسکو در زمینه ممنوعیت نقل و انتقال غیر قانونی و قاچاق اموال فرهنگی بود. هدف این معاهده در حقیقت مبارزه با یکی از مخرب‌ترین پدیده‌هایی است که همواره آثار تاریخی، اشیای عتیقه و محوطه‌های باستانی را در کشورهای مختلف تهدید می‌کند. مطابق تحقیقات انجام شده، درآمد حاصل از قاچاق عتیقه در جهان سالانه بیش از شش میلیارد دلار است که به همراه قاچاق مواد مخدر و اسلحه، یکی از متداول‌ترین انواع تجارت غیرقانونی و مخرب به شمار می‌آید.
معاهده ۱۹۷۰ یونسکو، نخستین چارچوب قانونی و بین‌المللی را برای مبارزه با قاچاق و سرقت اموال فرهنگی مهیا کرده و تاکنون به امضای ۱۳۰ کشور جهان رسیده است. با این حال این معاهده شامل اشیاء و آثاری که پیش از تصویب این معاهده دزدیده یا قاچاق شده‌اند نمی‌شود. ایران در سال ۲۰۱۱ توانست با استناد به این معاهده ۱۸ عدد از اشیاء تمدن باستانی جیرفت را که به انگلستان قاچاق شده بود به کشور بازگرداند. کشورهای آفریقایی، چین، ایتالیا، کشورهای آمریکای جنوبی و شمار زیادی از کشورهای خاورمیانه از قربانیان اصلی قاچاق عتیقه و آثار تاریخی هستند.
همچنین سازمان یونسکو و دیگر نهادهای بین‌المللی حفاظت از میراث فرهنگی خود را برای برگزاری چهلمین سال تصویب معاهده حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان در سال ۲۰۱۲ آماده می‌کنند و از سال ۲۰۱۱ به استقبال آن رفتند. این معاهده جهانی در حقیقت یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی در زمینه حفاظت از آثاری است که دارای ارزش‌های “جهانشمول فرهنگی و طبیعی” برای بشریت هستند. فهرست میراث جهانی یونسکو شامل نام و مشخصات این آثار است. هر سال ضمن برگزاری یک نشست بین‌المللی، مرکز میراث جهانی یونسکو پرونده ارسالی از کشورهای مختلف را بررسی و آثار جدیدی را به این فهرست اضافه می‌کند.
در سال ۲۰۱۱ با ثبت ۲۵ اثر جدید، تعداد آثار فرهنگی و طبیعی ثبت‌شده در این فهرست به ۹۳۶ عدد رسید. ایران نیز در سال ۲۰۱۱ توانست پرونده “باغ ایرانی” را که خود شامل ۹ باغ از دوره‌های تاریخی متفاوت و در استان‌های مختلف است به ثبت برساند.
در نوامبر سال ۲۰۱۱، نشست کمیته جهانی حفاظت از “میراث ناملموس” در جزیره بالی در اندونزی برگزار شد و طی آن ۱۱ اثر از کشورهای مختلف در فهرست آثاری که نیازمند توجه و حفاظت فوری هستند به ثبت رسیدند و ۱۹ پرونده دیگر نیز در فهرست میراث ناملموس جهان قرار گرفت.
ایران نیز توانست “هنر نقالی” و همچنین “دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوری در خلیج فارس” را در فهرست آثاری که نیازمند توجه و حفاظت فوری هستند ثبت کند. میراث ناملموس به مجموعه‌ای از آدب و رسوم، اعتقادات، دانش‌های سنتی، هنر‌های روایی، موسیقی و رقص و آواز گفته می‌شود که نشان‌دهنده تنوع فرهنگی اقوام و ملت‌های گوناگون است و نسل به نسل در میان آن‌ها تداوم داشته است.
در سال ۲۰۱۱ و در پی وقوع انقلاب‌ها، جنگ‌های داخلی و شورش‌های متعدد در کشورهای عربی، آثار تاریخی و میراث فرهنگی در برخی از این مناطق آسیب دیدند. در مصر، ابتدا ورود تعدادی از افراد نا‌شناس به موزه قاهره باعث خسارت و سرقت تعدادی از اشیاء باستانی موزه شد. همچنین گزارش‌هایی مبنی بر دستبرد زدن به انبار آثار باستانی در اطراف هرم‌های باستانی مصر نیز انتشار یافت. در لیبی نیز به دنبال وقوع جنگ داخلی و بمباران مواضع ارتش قذافی توسط هواپیماهای جنگی ناتو، نهادهای مختلف فرهنگی در سطح جهان در خصوص آسیب دیدن محوطه‌های باستانی و سرقت و قاچاق آثار تاریخی این کشور ابراز نگرانی کردند. پس از سقوط قذافی چند مأموریت ویژه نیز برای بررسی آسیب‌های وارد شده به این آثار انجام شد. اما روزهای پایانی سال ۲۰۱۱ یکی از سیاه‌ترین روزهای سال برای میراث فرهنگی مصر بود. در درگیری میان معترضان و نیروهای ارتش، کتابخانه “مؤسسه علمی مصر” آتش گرفت و بخش مهمی از کتاب‌ها و اسناد تاریخی آن سوخت. این مؤسسه در سده هجدهم و توسط ناپلئون بناپارت تأسیس شده بود.
دو محوطه میراث جهانی نیز توسط یونسکو در سال ۲۰۱۱ در “فهرست میراث در خطر” قرار گرفتند. منطقه طبیعی ریو پلاتانو در هندوراس و جنگل‌های گرمسیری سوماترا در اندونزی هر دو به دلیل انجام فعالیت‌های انسانی نامتناسب با اصول حفاظتی در فهرست آثار در این فهرست ثبت شدند. “میراث جهانی در خطر” به آن دسته از آثاری گفته می‌شود که به دلیل عوامل طبیعی یا انسانی موجودیت و ارزش‌های فرهنگی و طبیعی آن‌ها در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. اکنون ۳۵ محوطه میراث جهانی در این فهرست قرار دارند. پس از زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲ در بم، “ارگ بم و منظر فرهنگی آن” از ایران نیز در فهرست میراث در خطر قرار گرفت و همچنان نیز در آن فهرست قرار دارد.
اما به جز آثاری که به طور رسمی در فهرست میراث در خطر جهان قرار گرفته‌ا‌ند، برخی محوطه‌های مشهور و باستانی نیز همچنان با خطرات مختلفی تهدید می‌شوند. فرو ریختن بخش‌هایی از ساختارهای باستانی در محوطه پمپی در جنوب ایتالیا بر اثر باران و عوامل طبیعی دیگر، موجب نگرانی حفاظت‌گران میراث فرهنگی در این کشور و علا‌قمندان تاریخ باستان در سرتاسر جهان شده است. پمپی با قدمت دو هزار ساله که بر اثر آتشفشانی کوه وزوو ویران شده است، سالانه بین دو تا سه میلیون گردشگر را به خود جذب می‌کند، اما مسئولان این محوطه اعلام کرده‌اند این شهر باستانی اکنون نیازمند توجه و اقدامات فوری است.
هفدهمین نشست مجمع عمومی ایکوموس جهانی یا “شورای بین‌المللی بنا‌ها و محوطه‌ها” نیز در نوامبر و دسامبر سال ۲۰۱۱ در پاریس برگزار شد. در این نشست که بیش از هزار نفر از متخصصان و پژوهشگران در زمینه‌های مختلف مرتبط با میراث فرهنگی در آن شرکت کرده بودند، نقش مهم میراث فرهنگی در توسعه پایدار جوامع مورد بحث و بررسی قرار گرفت. نقش مؤثر فرهنگ در امر توسعه، در بیانیه مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۱ نیز مورد تأکید قرار گرفته بود.
عضویت کامل فلسطین در سازمان یونسکو نیز از جمله اخبار مهم سال ۲۰۱۱ بود. در پی این اقدام دولت آمریکا کمک‌های ۶۵ میلیون دلاری خود را به یونسکو قطع کرد و از این نظر پیش‌بینی می‌شود این سازمان در پیگیری اهداف فرهنگی و آموزشی خود با مشکلات متعددی رو‌به‌رو شود. با این حال عضویت فلسطین در یونسکو راه را برای ثبت برخی از با ارزش‌ترین محوطه‌های تاریخی و فرهنگی این منطقه، از جمله بیت لحم، در فهرست میراث جهانی یونسکو باز می‌کند. از آنجا که فلسطین تاکنون عضو سازمان یونسکو نبوده و معاهده میراث جهانی را امضاء نکرده تاکنون قادر به ثبت هیچ پرونده مستقلی به عنوان میراث جهانی نبوده است.
در همین زمینه:
::برنامه‌های رادیویی بیژن روحانی پیرامون میراث فرهنگی و محیط زیست در رادیو زمانه::