بیژن روحانی – سال ۲۰۱۱ سال چندان خوبی برای محیط زیست کره زمین نبود. افزایش بی‌سابقه میزان گازهای گلخانه‌ای، زیاد شدن شمار بلاهای طبیعی در جهان، تداوم گرم شدن آب و هوای زمین و همچنین ادامه آب شدن یخ‌های قطبی همگی اخباری نگران‌کننده برای ساکنان این کره آبی رنگ به شمار می‌آیند.
سرما و گرمای بی‌سابقه در قاره آمریکا، خشکسالی و موج گرما در اروپا و آفریقا و همچنین بروز بلاهای طبیعی مرتبط با آن مانند سیل و طوفان و خشکسالی‌های پیاپی ازجمله دیگر اتفاق‌های طبیعی در این سال بودند.
در سال ۲۰۱۱ جمعیت کره زمین به هفت میلیارد نفر رسید و پیش‌بینی شده است با آهنگ رشد فعلی تا سال ۲۰۵۰ احتمالاً این جمعیت حدود نه میلیاردنفر خواهد شد. این میزان افزایش جمعیت به نگرانی‌هایی در خصوص تامین غذا و دیگر منابع حیاتی دامن می‌زند و پرسش‌های فراوانی را در خصوص چگونگی حفاظت و استفاده از منابع طبیعی کره زمین بر‌می‌انگیزد.
انفجار در نیروگاه اتمی فوکوشیما در ژاپن نیز دومین حادثه بزرگ اتمی پس از انفجار نیروگاه چرنوبیل در جهان بود که در سال ۲۰۱۱ و پس از وقوع یک سونامی ویرانگر رخ داد. حادثه فوکوشیما بحث‌های زیادی را در جهان در خصوص آینده و امنیت صنعت انرژی اتمی برانگیخت و باعث شد برخی کشورها خواهان تجدید نظر در سیاست‌های توسعه نیروگاه‌های اتمی خود شوند.
علی‌رغم وجود بحران اقتصادی در بسیاری از کشورهای صنعتی جهان، میزان انتشار و تجمع گاز دی‌اکسید کربن همچنان روندی صعودی داشت. براساس اندازه‌گیری‌های به عمل آمده در سال ۲۰۱۱، میزان این گاز اکنون ۳۹ درصد بیشتر از میزانی است که در ابتدای دوران صنعتی شدن بشر بود. به گفته‌برخی دانشمندان این میزان در حال رسیدن به مرحله‌ای است که پس از آن دیگر نمی‌توان روند گرم شدن کره زمین را مهار کرد.
در سپتامبر سال ۲۰۱۱، دانشگاه برمن در آلمان بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده از حسگرهای ژاپنی و ماهواره‌های آمریکایی اعلام کرد که میزان یخ‌های قطب شمال به کمترین حد خود در دهه‌های اخیر رسیده و سرعت آب شدن آن در چهل‌سال گذشته بی‌سابقه بوده است. یخ‌های قطبی با بازتاباندن نور خورشید و خنک نگاه داشتن قطب شمال، نقش مهمی در تنظیم آب و هوای کره زمین بر‌عهده دارند.
سرعت بالای آب شدن یخ‌های قطبی به اعتقاد بسیاری از اقلیم‌شناسان، نشانه‌دیگری از تغییرات جدی و خطرناک آب و هوای کره زمین است که می‌تواند نتایج زیان‌باری برای گونه‌های مختلف حیاتی، ازجمله انسان به بار بیاورد. این احتمال وجود دارد که با روند فعلی، ظرف سی‌سال آینده دیگر هیچ یخی در قطب شمال برجای نماند.
سال ۲۰۱۱ توسط برخی اقلیم‌شناسان به عنوان “سال تورنادو” نامگذاری شد. تنها در فاصله ماه‌های ژانویه تا ژوئن، ۴۳ طوفان بزرگ و تورنادو و بیش از هزار و ۶۰۰ توفان کوچک‌تر در مناطق مرکزی، جنوبی و شرقی آمریکا رخ دادند. همچنین کل قاره آمریکا سال کم نظیری را از نظر میزان سیل و گرمای شدید تجربه کرد و از نظر اقتصادی رقمی معادل پنجاه میلیارد دلار بابت بلاهای طبیعی به این قاره خسارت وارد شد.در حالی که برخی مناطق جهان در این سال شاهد بارش بیش از حد و جاری شدن سیل‌های ویرانگر بودند، برخی مناطق دیگر به دلیل کمبود بارش و خشکسالی دچار مشکلات فراوانی شدند. سیل در استرالیا مناطقی را به وسعت کشورهای آلمان و فرانسه تحت تاثیر قرار داد و خسارت‌های زیادی برجای گذاشت.
سیل در فیلیپین نیز ۳۰۰ هزار نفر را بی خانمان کرد و سیل تایلند در ۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بود، اما از سوی دیگر خشکسالی و قطحی در شاخ آفریقا به‌خصوص در سومالی، بر زندگی میلیون‌ها نفر انسان تاثیر گذاشت و جان هزاران نفر را گرفت صدها هزارنفر دیگر را آواره کرد. چنین درجه‌ای ازخشکسالی و بحران انسانی وابسته به آن در ۶۰ سال گذشته در شاخ آفریقا بی‌سابقه بوده است.
نشست جهانی تغییرات و آب و هوایی که امسال در شهر دوربان آفریقای جنوبی برگزار شد، گرچه در پایان توانست به یک توافق‌نامه دست پیدا کند، اما بسیاری آن را ناکافی قلمداد کرده‌اند. نمایندگان ۱۹۴ کشور جهان در این نشست به این نتیجه رسیدند که پیمانی جدید را برای جایگزین کردن با پیمان کیوتو تهیه و تنظیم کنند تا مانع از افزایش بی‌رویه انتشار گازهای گلخانه‌ای شود. همچنین تاسیس یک “صندوق سبز” که بتواند به کشورهای در حال توسعه برای مقابله با آسیب‌های تغییرات آب و هوایی کمک کند، مورد تصویب قرار گرفت.
سرعت بالای آب شدن یخ‌های قطبی به اعتقاد بسیاری از اقلیم‌شناسان، نشانه‌دیگری از تغییرات جدی و خطرناک آب و هوای کره زمین است که می‌تواند نتایج زیان‌باری برای گونه‌های مختلف حیاتی، ازجمله انسان به بار بیاورد. این احتمال وجود دارد که با روند فعلی، ظرف سی‌سال آینده دیگر هیچ یخی در قطب شمال برجای نماند.
در این میان اما چند خبر امیدوارکننده نیز وجود داشته است. به گفته برنامه زیست محیطی ملل متحد، اکنون سرمایه گذاری در انرژی‌های تجدید شونده ۳۲ درصد رشد نشان می‌دهد و به رکورد ۲۱۱ میلیارد دلار از سال ۲۰۰۴ تاکنون رسیده است. برای نخستین‌بار این سرمایه‌گذاری‌ها در کشورهایی که به سرعت در حال رشد اقتصادی هستند، بیشتر از کشورهای توسعه یافته و ثروتمند بوده است. گرچه این میزان سرمایه‌گذاری هنوز برای جایگزین کردن انرژی‌های تجدیدشونده با سوخت‌های فسیلی کافی نیست، اما روند فعلی نشان می‌دهد که میزان این سرمایه‌گذاری تا هشت‌سال دیگر دو برابر می‌شود.
همچنین حافظان محیط زیست که برای نجات جنگل‌های جهان تلاش می‌کنند، اعلام کرده‌اند که اطلاعات ماهواره‌ای ارسال شده از برزیل نشان می‌دهد میزان از بین رفتن جنگل‌های آمازون به کمترین میزان خود در ۲۳ سال گذشته رسیده است. با این حال در ماه دسامبر قانونی در برزیل به تصویب رسید که در صورت عملی شدن به مزرعه‌داران و کشاورزان اجازه قطع درختان بیشتری را در حاشیه رودخانه‌‌ها و بالای تپه‌‌ها خواهد داد.
همچنین در حالی که بسیاری از گونه‌های حیات وحش، ازجمله ماهی‌ها، با خطر نابودی و انقراض تهدید می‌شوند، وضعیت برخی از آن‌ها در سال ۲۰۱۱ با بهبود نسبی روبه‌رو بوده است. وسعت زیستگاه‌های ببر در کشورهای کامبوج، هند، اندونزی، برمه، لائوس و نپال به‌طور چشمگیری افزایش یافته است و اکنون جمعیت ببرها در هند که یکی از بزرگ‌ترین زیستگاه‌های این جانور کمیاب است به هزار و هفتصد قلاده افزایش پیدا کرده است. با این حال تنها چیزی در حدود ۱۸ تا ۲۲ببر سیبری در جهان، آن هم در مناطقی در شمال شرقی چین باقی مانده است. جمعیت گوریل‌ها نیز که یک گونه به شدت در معرض خطر است افزایش چشمگیری داشته و اکنون در کوه‌های میان رواندا، کنگو و اوگاندا حدود ۴۸۰ گوریل شمارش شده است.