بار دیگر زمزمههای انتقال آب اینبار از دریای خزر به گوش میرسد.  بنابر طرحی قدیمی قرار بر این است که در نهایت ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب دریای خزر را از مسیر ساری به سمنان، قم، کاشان و اصفهان برسانند و مسیری دیگر از خلیج گرگان به سبزوار و بیرجند و یزد باز کنند. بنابر فاز اول این طرح قرار است که ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب به سمنان انتقال یابد.

دولت روحانی قصد دارد با کمک سپاه مسیر «الف» طرح انتقال آب احمدی‌نژاد را اجرایی کند

این البته تنها کلیات طرح است و مطابق معمول مسئولان از اعلام جزئیات و محاسبه انرژی انتقال آب در این پروژه خودداری کرده‌اند.

ایران در منطقه‎ای خشک و با جمعیتی رو به افزایش قرار گرفته است. مجموعه این دو عامل باعث شده مسئولان تصفیه آب و انتقال آن به مناطق خشک را دائماً به عنوان یک راهکارِ عبور از بحران دنبال کنند.

این موضوع البته مختص ایران نیست و بسیاری از کشورهای جنوب خلیج فارس نیز بخش مهمی از آب شرب خود را از طریق تصفیه آب خلیج فارس تهیه می‎‌کنند. برای مثال قطر تقریبا تمامی آب خود را از این طریق به دست می‌آورد. از این رو نوشتار حاضر اصولاً سر مخالفت مطلق با تصفیه آب ندارد بلکه بر این باور هست که اگر راه کارهای ارزان‎تر و قابل دسترس‎تر موجود است، اول آن راه حل سبک سنگین شوند.

برآوردهای مسئولان ایرانی نشان می‌دهد پروژه تصفیه و انتقال آب خزر قرار است بین ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ تومان برای هر مترکعب هزینه بر دارد. در این نوشتار سعی شده است که صدق این ارقام مورد بررسی قرار گیرد.

این نوشتار به طور اجمالی حاصل محاسبه مخارج تصفیه آب و انتقال ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب به چند شهری است که در بالا به آن اشاره شد. در این محسبات نکات زیر در نظر گرفته شده است:

  • مخارج ساخت نیروگاه تصفیه
  • مخارج خط لوله
  • مخارج تلمبه خانه‎ها و حوزه‎های ثابت کننده برای انتقال آب تا ۲۶۰۰ متر. در جمع ۶ تلمبه خانه برای اینکار در نظر گرفته شده است.
  • مخارج ساخت نیروگاه‎های برق جهت تهیه انرژی لازم برای تصفیه و انتقال آب
  • مخارج تولید دی اکسید کربن حاصل از سوخت فسیلی برای تولید برق

بگذارید از تصفیه خانه آب شروع کنیم. دو نوع تصفیه خانه آب برای این محاسبات فرض شده است: یکی به طور تبخیری و دیگر روش اسمز برعکس. در این محاسبه ۶۰ میلیون مترمکعب به‌صورت تبخیری که انرژی به حدر رونده نیروگاه تولید برق را جذب تبخیر و نهایتاً تصفیه آب می‎کند و ۱۴۰ میلیون مترمکعب به‌صورت اسمز برعکس تصفیه خواهد شد.

مجموع برق لازم برای تلمبه خانه‎ها و تصفیه خانه بیش از ۵ تراوات ساعت است. این برق با در نظر گرفتن ۲۰٪ نیروگاه جانشین می‎باید در نیروگاه‎های با توان حدود ۷۳۰ مگاوات تولید شود. برای مقایسه، لازم است در نظر بگیرید این میزان انرژی تقریباً معادل آن مقدار برقی است که نیروگاه بوشهر در یک سال در حال حاضر تولید می‎کند.

در مجموع فرض‎های زیر زیرساخت این محاسبه را نشان می‎دهد:

  • ۲۵۰۰ میلیارد تومان مخارج ساخت نیروگاه تولید کننده برق برای تلمبه خانه‎ها و تصفیه‎خانهها
  • انرژی مورد نیاز بیش از  ۵ تراوات ساعت
  • ۴۵۰۰ میلیارد تومان مخارج ساخت تصفیه خانه‎ها و خط انتقال و تلمبه خانه‎ها
  • طول عمر فنی خط انتقال و نیروگاه‎ها ۶۰ سال (نیروگا‎های فسیلی معمولا طول عمری حدود ۳۰ سال دارد) و طول عمر اقتصادی ۳۰ سال فرض شده است.
  • مخارج نگهداری نیروگاه‎های برق به‌جز سوخت، ۱۰٪ کل مخارج برای هر کیلووات ساعت در نظر گرفته شده است.
  • مخارج نگهداری تصفیه خانه ها ۳۰ ٪ کل مخارج برای هر مترمکعب آب را تشکل می‎دهد.
  • سوخت گاز طبیعی به قیمت ۰٫۲ دلار برای هر مترمکعب در نظر گرفته شده است.
  • برای انتقال آب تا بلندی ۲۶۰۰ متر آب در لوله ای با قطر ۲٫۴ متر و مابقی توسط کانالی به عرض ۳ متر در نظر گرفته شده است.
  • نوع نیروگاه سیکل ترکیبی با کارایی ۴۵٪
  • نرخ بهره ۱۵٪
  • میزان تبخیر حدود ۱ میلیون مترمکعب در سال می‎شود که در محاسبات در نظر گرفته نشده است.
  • افت برق در شبکه که تقریبا ۱۰٪ است در نظر گرفته نشده.
  • قیمت دلار ۴۵۰۰ تومان در نظر گرفته شده است.

قیت هر مترمکعب آب انتقال یافته

با در نظر گرفتن فرض‎های بالا هر مترمکعب بدون در نظر گرفتن مخارج دی اکسید کربن بالغ بر ۷۵۰۰ تومان و با در نظر گرفتن مخارج دی اکسید کربن بالغ بر ۹۰۰۰ تومان تمام خواهد شد.

در ضمن حاصل این تصفیه بیش از ۳ میلیون تن نمک در سال خواهد بود که اگر به دریا بازگردد خسارت‎های خود را خواهد داشت. حال سوال این است که واقعا راهکار دیگری نیست تا بتوان این میزان آب را به نحو ارزان‎ تری تهیه کرد.

راهکاری دیگر

بخش کشاورزی بین ۸۰٪ تا ۹۰٪  کل آب مصرفی ایران را استفاده می‎کند. از این رو سوال این است که آیا در این بخش می‎توان از مصرف آب کاست. لازم به ذکر است که میانگین مصرف آب در بخش کشاورزی در سطح جهانی ۷۰٪ است.

بگذارید سوال را در این رابطه بدین گونه مطرح کنیم که اگر بخواهیم با تکنیک‎های موجود ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی صرفه‎جویی کنیم هزینه آن چه میزان خواهد بود.

دو روش در حال حاضر برای پائین آوردن مصرف آب در بخش کشاورزی مطرح است. یکی روش سیستم آبیاری تحت فشار و دیگر سیستم آبیار تحت فشار قطره‎ای.

بگذارید فرض کنیم که می‏خواهیم سالانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی صرفه‎جویی کنیم. روش قطره‎ای تحت فشار که گرانترین نوع این روش‎ها است و البته بازدهی خوبی هم دارد را برای اینکار انتخاب کنیم. مخارج برای اینکار برای هر هکتار زمین کشاورزی ۹ میلیون تومان در نظر گرفته شده است. با تجهیز این مراتع فرضی حدود ۴۴۰۰ مترمکعب آب در سال برای هر هکتار صرفه جویی خواهد شد. در این صورت برای پس انداز ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب حدود ۴۰۰ میلیون تومان مخارج در بر خواهد داشت. خواننده می‎تواند این را با ۷۰۰۰ میلیارد تومان هزینه برای همین میزان آب که در بالا ذکر شد مقایسه کند.

باز بگذارید در همین راستا از روی مقایسه سه محصول صادراتی کشاورزی ایران، مصرف آب را ارزیابی کنیم. همانطور که مشاهده می‎کنید این سه محصول عبارتند از هندوانه، سیب درختی و بادام درختی. مجموع صادرات و ارزش صادرات و میزان آب مصرفی برای هر کیلوگرم را می‎توانید در جدول ۱ مشاهده کنید.

جدول شماره یک

با در نظر گرفتن ارزش صادراتی به‌طور متوسط کمتر از ۲۴۰۰ تومان برای هر مترمکعب آب مصرفی این محصولات کشاورزی ایران پول دریافت می‎کند. البته این در صورتی است که تمامی ارزش صادراتی را متعلق به ارزش آب بکنیم. که این به دور از واقعیت است و در واقع ارزش آبی که مصرف برای تهیه این اقلام صادراتی می‎شود بسیار کمتر از این خواهد بود زیرا بخش مهمی از ارزش صادراتی که می‎باید صرف حمل، کشت، نگهداری زمین، سرمایه خوابیده شده و مزد کشاورز و بسیاری دیگر از مخارج را صفر منظور کردیم و تنها خرج را آب مصرفی منظور داشتیم. در حقیقت با در نظر گرفتن این مؤلفه‎ها می‎باید پول دریافتی برای هر مترمکعب آب که صرف این اقلام شده است بسیار کمتر از ۲۴۰۰ تومان در نظر گرفت.

اما همانطور که در بالا ذکر شد هزینه انتقال هر مترمکعب آب حدود ۹۰۰۰ تومان خواهد بود و با این حساب اگر همین سود دهی را که برای صادرات این سه رقم داشته باشیم می‎باید قیمت صادراتی بطور متوسط بیش از پنج برابر شود تا بتوانیم قیمت اصلی آب مصرفی را پرداخت کنیم. قیمت صادراتی هر کیلوگرم را با فرض مخارج ۹۰۰۰ تومان برای هر مترمکعب آب در جدول شماره ۱ می توانید ملاحظه کنید.

حاصل این نوشتار

در این محاسبات مخارج محیط زیست از جمله گرم شدن دریا اگر روش تبخیری استفاده شود و مخارج شور شدن دریا اگر نمک تصفیه شده به دریا بازگردانده شود در نظر گرفته نشده است. با این حال مخارج نه ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ برای هر مترمکعب آن طور که مسئولان ذکر کردند خواهد شد بلکه بین ۷۵۰۰ تا ۹۰۰۰ تومان برای هر مترمکعب تمام خواهد شد.

همانطور که مشاهده کردید با قیمتی بسیار نازل‎تر می‎توان در بخش کشاورزی این میزان آب را صرفه‎جویی کرد. در ضمن اینکه باید یک بازنگری کلی در سبد کشاورزی‎مان داشته باشیم. برای مثال یک کیلو گوشت گاو تقریبا ۹ برابر یک کیلو گوشت مرغ آب مصرف می‌کند. و همین‌طور یک کیلو برنج ۹ برابر یکی کیلو سیب‎زمینی آب مصرف می‎کند. از این رو بهتر است الگوی مصرف را به جهتی سوق دهیم که با ساخت آب و هوایی ایران سازگاری بیشتری دارد.

خلاصه کلام این است که هر چند تصفیه آب می‎تواند یکی از راه کارهای مبارزه با خشکسالی باشد، اما باید در نظر گرفته شود در حال حاضر این روش با تکنیکی که در اختیار است یکی از گرانترین روش‎های مبارزه با خشکی و کم آبی است که آسیب‎های زیست محیطی بسیاری را نیز به دنبال می‌آورد.

از این نویسنده

درباره انتقال آب خزر به سمنان

انتقال«محرمانه» آب خزر؛ راه‌حل‌های ناپایدار برای بحرانی پایدار