مذاکره برای گذشته

بیژن روحانی – باستان‌شناسی در خاورمیانه، حفاظت و نگهداری از آثار تاریخی و همچنین بحث بر سر تملک این آثار یکی از مباحث پیچیده‌ای است که به‌خصوص در اواخر سده‌ نوزدهم و ابتدای سده‌ بیستم با سیاست، ملی‌گرایی، نفوذ دولت‌های خارجی، سر برآوردن کشورهای جدید و مسائل مختلف قومی و منطقه‌ای عجین بوده است.

در حالی که برای مدت‌ها گروه‌ها و هیئت‌های اروپایی و سپس آمریکایی در منطقه خاورمیانه از مصر گرفته تا سوریه و عراق و ترکیه و فلسطین و ایران به کاوش در محوطه‌های باستانی می‌پرداختند و طبق توافق با دولت‌های محلی به راحتی آثار کشف شده را به کشورهای خود انتقال می‌دادند، آرام آرام از اوایل سده بیستم و به خصوص در فاصله میان جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم، سیاستمداران، نیروهای ملی‌گرا، اهل فرهنگ و ادب و باستان‌شناسان در کشورهای خاورمیانه تلاش جدیدی برای تصاحب و نگاه داشتن آثار باستانی کشف شده در سرزمین خود به خرج دادند.

در این داستان طولانی، نفوذ دیپلمات‌ها، رایزنی‌های سیاسی و فرهنگی و همچنین به‌کارگیری ابزارهای مختلف قانونی و حقوقی به‌خوبی مشهود است. این تلاش‌‌ها ابتدا در مصر و پس از کشف مقبره “توت‌عنخ آمون” آغاز شد و سپس در ترکیه بر سر میراث هیتی‌ها و در ایران در مورد شوش و تخت جمشید ادامه یافت. این اتفاق به آن دلیل بود که سال‌های بین دو جنگ جهانی، یک موقعیت انتقالی را در خاورمیانه به وجود آورده بود که با سربرآوردن ملی‌گرایان در این کشورها، تقابلی عمیق میان دو گروه آغاز شد.

جیمز اف گوود، استاد تاریخ در دانشگاه گراند والی در میشیگان و نویسنده کتاب “مذاکره برای گذشته”

پیروزی این نیروها در مصر و ترکیه سبب شد تا در ایران و عراق نیز چنین روش‌ها و الگوهایی برای تصاحب و نگاه داشتن آثار تاریخی در کشورهای خاستگاه آن آثار آغاز شود و بر اثر همین تلاش‌ها روز به روز از دامنه اختیارات بی‌حد و حصر هیئت‌های خارجی در این کشورها کاسته شد. هيئت‌هایی که در ابتدا به طور مستقیم به دولت‌ها و قدرت‌های محلی متصل بودند و بی‌واسطه خواسته‌های خود را برای کاوش و انتقال آثار کشف شده مطرح می‌کردند و با اجازه‌نامه‌ و امتیاز‌های سخاوت‌مندانه مأموریت‌های خود را پیش می‌بردند.

کتاب “مذاکره برای گذشته” داستان این تلاش‌ها در منطقه خاورمیانه و به طور مشخص در کشورهای ایران، مصر، ترکیه و عراق است. نویسنده کتاب، جیمز اف گوود، استاد تاریخ در دانشگاه گراند والی در میشیگان کتاب را پس از سال‌ها تحقیق در اسناد آرشیوهای مختلف از شیکاگو و پنسلیوانیا، تا لندن و پاریس و از قاهره و استانبول و آنکارا تا تهران نوشته است. او با تکیه بر آشنایی خودش به زبان‌های عربی، فارسی، آلمانی و فرانسه توانسته به بسیاری از نامه‌ها، اسناد اداری، روزنامه‌های آن دوران و منابع دست اول دیگر دسترسی پیدا کند و همین کار او را خواندنی کرده است.

گوود در دوران جوانی و در سال‌های پایانی دهه ۶۰ و ابتدای دهه ۷۰ میلادی به عنوان داوطلب در “سپاه صلح” در ایران خدمت کرده و به همین دلیل فرصت دیدن تخت جمشید را یافته است. او در مقدمه کتابش توضیح می‌دهد که بعداً زمانی که مشغول انجام یک تحقیق تاریخی در اسناد آرشیو ملی آمریکا و همچنین وزارت امور خارجه آن کشور بوده است، مدام به مدارکی در خصوص بحران و تنش در سال‌های ۱۹۳۰ بین ایران و آمریکا بر سر تخت جمشید و آثار تاریخی آن برخورد می‌کند و همین کنجکاوی او را برمی‌انگیزد تا پی ماجرا را بگیرد. او گرچه در ابتدا قصد داشته است تحقیق خود را به ایران محدود کند اما به زودی می‌فهمد که این مسأله به ایران ختم نمی‌شود و در کشورهای دیگر خاورمیانه نیز مثلثی متشکل از باستان‌شناسان، ملی‌گرایان و دیپلمات‌ها بر سر تصاحب گذشته و آثار تاریخی در حال جدال با یکدیگر بودند.

استفاده سیاسی و تبلیغاتی از میراث فرهنگی در ایران، ترکیه، مصر و عراق

این تحقیق به جز آنکه بر این جدال انگشت می‌گذارد، به استفاده‌های سیاسی و تبلغیاتی از میراث فرهنگی و گذشته‌ باستانی در ایران، عراق، ترکیه و مصر نیز می‌پردازد و نشان می‌دهند چگونه “گذشته” در خدمت پیشبرد برنامه‌های سیاسی، “ملت‌سازی” و حتی مدرنیزاسیون در این کشورها بوده است و چه پیوند‌هایی میان قدرت و آثار باستانی وجود داشته است.

از ۱۲بخش کتاب، سه بخش آن به ایران اختصاص دارد. بر همین اساس و نظر به دربرداشتن اطلاعاتی تاریخی که ممکن است برای علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و باستان‌شناسی جالب باشد، طی چند برنامه و به مرور، قسمت‌هایی از بخش‌های مربوط به ایران به طور مختصر در برنامه‌ها و گفتارهای هفتگی میراث فرهنگی انتخاب و ارائه خواهد شد با این یادآوری مهم که این بخش‌ها تنها خلاصه‌ای از اصل کتاب هستند و نباید به عنوان ترجمه کامل بخش‌های کتاب در نظر گرفته شوند.

در گفتار آینده ابتدا به حضور باستان‌شناسان فرانسوی و سپس از دست رفتن قدرت انحصاری آن‌ها در باستان‌شناسی ایران می‌پردازیم.

مشخصات کتاب:
James .F. Goode. 2007. Negotiation for the Past: Archaeology, Nationalism, and Diplomacy in the Middle East, 1919-1941. University of Texas Press.

در همین زمینه:
::باستان‌شناسی و ایدئولوژی در خاورمیانه::

::تاریخ‌نگاران آمریکایی در ایران (بخش نخست)::

::تاریخ‌نگاران آمریکایی در ایران (بخش دوم)::