دفتر خاک – ۱۴سال پیش در چنین روزهایی در ماجرایی که بعدها به “قتل‌های زنجیره‌ای” شهرت یافت، وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران، محمد مختاری و محمد جعفر پوینده را به قتل رساند. مختاری و پوینده، شاعر و مترجم و از اعضای کانون نویسندگان ایران بودند و برای احیای کانون تلاش می‌کردند. پیش از آن هم وزارت اطلاعات برخی از برجسته‌ترین نویسندگان ایران، کسانی مانند سعیدی سیرجانی و همچنین احمد میرعلایی و غفار حسینی را به قتل رسانده بود، اما این بار، آنچه که بر واهمه نویسندگان ایران می‌افزود، چگونگی سازماندهی این قتل‌ها بود.
کانون نویسندگان ایران به مناسبت سالگرد قتل این دو چهره فرهنگی در بیانیه‌ای می‌نویسد:
«در چهاردهمین سالگرد از دست رفتن عزیزانمان، محمد مختاری و محمدجعفر پوینده، ضمن گرامی‌داشت آرمان بلند آزادی بیان، آزادی مطبوعات، آزادی انجمن‌ها و تشکل‌های مستقل و محو همه اشکال سانسور، همچنان بر خواست بحق خود در سراسر این سالیان پا می‌فشاریم و خواهان محاکمه علنی عاملان و آمران این جنایت‌ها به اتهام قتل مخالفان سیاسی و عقیدتی هستیم.» (منبع)
داریوش فروهر و پروانه اسکندری از قربانیان بعدی قتل‌های زنجیره‌ای بودند.به مناسبت چهاردهمین سالگرد جان باختن محمد مختاری و محمد جعفر پوینده، اکنون متن سخنرانی منصور کوشان را می‌خوانید. آقای کوشان در دسامبر ۱۹۹۸در اسلو و تروند‌هایم نروژ این سخنرانی را انجام داد.
——
منصور کوشان – هميشه پيش از آن که بخندند، چشم‌هايشان می‌خنديد و مرگ را باور نداشتند. مرگ را نه برای خود و نه برای ديگران. نه در روياهايشان و نه در زندگیِ ساده و بی‌آلايششان. ولع زيستن هم نداشتند. ولع اين که همه جا باشند و خودشان را به اصطلاح نخود هر آشی کنند. در راسته‌ی ذوق و سليقه و تخصصشان کار می‌کردند و در همه‌ی شاخه‌ها احساس مسؤليت داشتند. در کارشان جدی بودند. پيش از آن که به نظر بيايد يا بخواهند نشان بدهند جدی بودند.
بايد مدتی، دست کم چند ماهی با آنان دم‌خور و محشور می‌بودی، حشر و نشر جدی می‌داشتی تا درمی‌يافتی که چه گونه‌اند. درمی‌يافتی چه قدر حساسند به کارشان، شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی‌ِ ایران. چه قدر حساسند به زندگیِ پیرامونی و چه طور همه چيز، حتا کوچک‌ترين رفتار و کردار که به نظر نمی‌آمد، در چشم آنان، مقام و منزلت خودش را داشت و دوست داشتند که در جای خود، در لحظه‌ی حساس موضع بگيرند. موضع بگيرند تا درست از نادرست بازشناخته شود. از هيچ کوششی هم برای تفهيم بيان خود، انديشه‌ی خود باز نمی‌ايستادند. نکته به نکته‌ی هر موضوعی را می‌شکافتند و در صورت لزوم گوشزد می‌کردند. چنان که چند بار به من، چه در مورد جلسه‌های جمع مشورتی‌ِ کانون نويسندگان و چه در مورد سرمقاله‌های مجله‌ی تکاپو يا آدينه، با صبر و حوصله نکته‌های ظريفی را گوشزد کرده بودند. به ويژه زمانی که از مرگ می‌گفتم يا درباره‌ی عزيزِ از دست رفته‌ای می‌نوشتم. هر دو می‌خواستند که کم‌تر به آن بينديشم، به آن اشاره کنم، کم‌تر درباره‌ی آن بنويسم.
آخرين بار که در باره‌ی مرگ صادق چوبک نوشتم و گريز زدم و پذيرفتم که در روزنامه‌ی جامعه‌ی روز منتشر شود، بيش‌تر از ديگران، هراسان از سايه‌ای که مدام با ما بود، از چند و چون مرگ، مرگ‌های نامريی، مرگ‌های غافلگير کننده، با هم گفت و گو داشتيم و هر دو نهيب زدند که اندکی به خود باشيم. هرگز فراموش نمی‌کنم وقتی را که به مجلس مرگ حميد مصدق دعوت شده بوديم. محمدجعفر پوينده، باز هم با خنده‌ای که چشم‌ها و دهانش را پوشانده بود، گفت: “مباد دوباره از مرگ‌ها بگويی!”
گفتم: “مگر می‌شود، محمد؟”
راست می‌گفت. محمدجعفر پوينده بی‌آن که ظاهرش نشان بدهد يا به کلام بياورد، از مرگ بیزار بود. به زندگی می‌انديشيد. به حيات ممتد در عرصه‌ی تعالی‌ِ فرهنگ. راستی را، چه قدر از مرگ بگوييم و از مرگ بنويسيم؟
از بس از مرگ گفتم و از مرگ نوشتم خسته شدم. اما باز عادتم نشد: مرگ احمد میرعلایی، مرگ غفار حسینی، مرگ فروهرها، مرگ غزاله علی‌زاده و ده‌ها نفر دیگر که همه مستقیم یا نامستقیم قربانی استبداد کور و منش ضد فرهنگ و ضد اندیشه‌ی بنیادگزاران و کارگزاران حکومت جمهوری اسلامی بودند.
حتا در سوگ حميد مصدق شاعر هم که خواستم از مرگ بگويم، بغضی نا به هنگام گلويم را فشرد و ياد محمد مختاری افتادم که در ميانمان نبود و با ياد حرف پوينده که گفت: “مباد از مرگ‌ها بگويی!” از حاضرن در مجلس عذر خواهی کردم و گفتم: “بياييم ديگر از مرگ نگوييم. تا کی وقتی در چنين جايگاهی قرار می‌گيريم، بايد از مرگ بگوييم؟ با آروزی ديدار دوست عزيزمان محمد مختاری که از پريروز عصر تا به حال گم شده است، گمش کرده‌اند، صحبت‌هايم را خلاصه می‌کنم و آرزو دارم هر چه زودتر او را، دوستمان محمد مختاری را در ميان خود داشته باشيم. و من در همين‌جا قول می‌دهم ديگر از مرگ نگويم. از مرگ ننويسم.”
محمدجعفر پوينده بی‌آن که ظاهرش نشان بدهد يا به کلام بياورد، از مرگ بیزار بود. به زندگی می‌انديشيد. به حيات ممتد در عرصه تعالی‌ِ فرهنگ…
در جمعيت ولوله افتاد. سايه‌ی شوم و باور نکردنی‌ِ مرگی ديگر، مرگی مخوف، بر مرگ حميد مصدق سنگينی کرد و لحظه‌ای ذهن‌ها را پريشان و از خود بی‌خود ساخت. چه می‌توانستم بگويم من در مرگ مصدق شاعر وقتی نقش خوف‌انگيزِ مرگی ديگر، به دست دژخيمی دد، ما را در زمهرير خود فرو برده بود و اجازه نمی‌داد به خود، به زندگی بينديشيم. به حال و اطرافمان نگاهی بی‌اضطراب و دلهره داشته باشيم.
ذهن، بی‌آن که خواسته باشی، خارج از اراده و پندار، هر رفتار و کردار را، توأمان با دستی ناپيدا و طنابی هويدا تصوير می‌کرد. انگار که دريافته باشی در پايان راه قرار گرفته‌ای. در پايان راهی سخت که گلوله‌ها و دشنه‌های فراوان طی سال‌ها بر تن و جانت روا داشته بود. انگار که کسی در گوش‌ها نجوا کرده بود که مرگ در کمين نشسته است، مرگی زودرس، اما به باور نيامده بود. کسی نخواسته بود باور کند. نه مرگ محمد مختاری را در آن لحظه و نه مرگ ديگران را. مرگ محمد جعفر پوينده را. با اين که صدا را شنيده بودند، شنيده بوديم و از نجوا درآمده بود، اما باور نکرده بودند، باور نکرده بوديم. دست‌کم در شعاعی چنين کوتاه به باور هيچ کدام نيامده بود. شايد هم نخواسته بوديم باور کنيم. چنان که هنوز هم باورش سخت است. دست‌کم من نمی‌توانم باور کنم. منتظرم که بازگردم، روزهای دوشنبه دور هم جمع شويم و از منشور، اساسنامه و از چه گونگی‌ِ برپايی‌ِ اجتماع کانون نويسندگان بگوييم. از آفرينش بی‌حصر و استثنا. از آزادی و خيال پرواز در آسمان آبی تهران، اصفهان، خراسان، فارس، آذربايجان، کردستان، طبرستان، کرمانشاهان، سيستان و بلوچستان، خوزستان، لرستان، از جنوب و شمال، مغرب و مشرق، از همه‌ی ايران. از شکوه شب‌های شعر و قصه‌خوانی، از اجتماع پرشور و شوق جوانان، کسانی که بی‌تابند برای تشکل علنی‌ِ کانون نويسندگان ايران و تقاضای عضويت در آن را دارند. چه بی‌تاب بوديم ما برای اين روزها و چه بی‌تاب بودند محمد مختاری و محمد جعفر پوينده.
اکنون چه گونه باور کنم که نيستند. هيچ وقت نخواسته بودند که نباشند. در تمام جلسه‌ها حضور مداوم داشتند و هر گاه که در بازجويی‌ها خواسته بودند که با اين “باد”ها بلرزند، سرو بودند. سروهای سبز استوار.
بی‌آن که به خود گفته باشند، گفته باشیم، عهد کرده بودند که تا پايان راه مقاوم باشند. مسؤليت و تعهدشان را تا به سر منزل مقصود برسانند. بارها از اين موضوع حرف زده شده بود. به روشنی کلام آنان را پيشِ رو دارم. می‌خواستند بمانند تا کانون نويسندگان ايران شکل بگيرد و آن‌گاه رهايش کنند.بگذارندش در دست پرتوان ديگران. اين را بارها و بارها و بارها، در بعد از بازجويی‌ها يا حتا در لحظه‌ی کلام نفرين شده‌ی دژخيمان ناپيدا، با خود عهد کرده بودند. عهدی که داشت می‌رفت تا به سر منزل مقصود برسد. “به پايان راه رسيده بود اين راه.”
اگر چند روز ديگر را امان داده بودند، اين رسالت آنان انجام گرفته بود و ما، جمعی از ما، مسئوليت انجام‌ها را رها کرده بوديم و چون عضوی، آفرينشگری، کنار می‌نشستيم و از مواهب آن، از تشکل آن، از حضور علنی و فعاليت علنی‌ِ آن فيض می‌برديم. فيض مينوی و مادی‌ِ کانون نويسندگان ايران را.
جان‌باخته‌گان راه آزادی‌ِ انديشه و بيان، بدون حصر و استثنا، می‌دانستند حالا ديگر نهادی وجود دارد که می‌تواند از حقوق معنوی و مادی‌ِ آنان، تک تک آفرينش‌گران کلام دفاع کند. می‌دانستند نهادی هست که با نفس دموکراسی، آزادی خواهی، رواداری، نطفه بسته، شکل گرفته و عينيت يافته است.
معرفتی که محمد مختاری دريافته بود و به دنيال آن از هيچگونه مطالعه و کشف و شهودی نمی‌گذشت، در اين سال‌ها، کم‌تر در شاعر ديگری بروز کرده است
محمد مختاری و محمدجعفر پوينده، بدون هر نوع شائبه‌ای، دو تن از کسان قليلی بودند که برای رسيدن به هدف تشکيل کانون نويسندگان، بدون هر گونه قيد و شرطی، از هيچ کوششی فروگزار نبودند. آنان، هرگاه مسؤليت و تعهدی می‌پذيرفتند، نه تنها هرگز از زير بار آن شانه خالی نمی‌کردند، که تا حد ممکن در احيا و اجرای آن می‌کوشيدند. اين دوستان، از چهره‌های درخشانی بودند که در شيوه و تخصصشان همچنان بر تارک فرهنگ معاصر ايران، به ويژه در دهه‌ی هفتاد می‌درخشيدند و می‌درخشند و من، نه قصد بازنماندن چهره‌ی ادبی و فرهنگی‌ِ آنان را دارم و نه جايش در اين‌جا و در اين شرايط است.
محمد مختاری شاعر، پژوهنده و متفکر، شأن و منزلتی در اين راستا به دست آورد که هم امروز و هم فردا و هم در آينده پژوهشگران و منتقدان ناگزير به تحليل و بررسی‌یِ آثارش برای شناخت و مطالعه‌ی بيش‌ترند. او اگر نگوييم که تنها شاعر متفکر جوان امروز ايران بود، دست‌کم بايد گفت يکی از معدود و يکی از به‌ترين‌ها در اين زمينه بود. معرفتی که محمد مختاری دريافته بود و به دنيال آن از هيچ گونه مطالعه و کشف و شهودی نمی‌گذشت، در اين سال‌ها، کم‌تر در شاعر ديگری بروز کرده است. نقدها و مقاله‌های او نشان می‌دهد که با چه آگاهی و چه معرفتی کلمه‌ها را برگزيده است و چه گونه متن‌هایش با وسواس، ايده‌هايش، تفکر بازيافته‌اش را به خواننده منتقل می‌کند.
مسؤليت فرهنگی و مسؤليت سياسی اجتماعی‌ِ او، کار او را آن‌چنان مشکل کرده بود که ناگزير از دقت فراوان و تحليل‌های دقيق و موشکافانه بود. باريک‌بينی و باريک‌گويی او، او را وادار به گذر از روی مرز خيال و واقعيت، تفکر و سياست، آرمان‌شهر و حکومت و … کرده بود.
محمدجعفر پوينده نيز به همين گونه بود، منتها در جبهه‌ی ديگر. مختاری در پی‌ِ شناخت و مکاشفه و آفرينش بود، پوينده در پی‌ِ شناخت و مکاشفه و آموزش. اين دو يار، اگر چه در شاخه‌ی سوم راهشان از هم جدا می‌شد، اما همچنان به موازات هم پيش می‌رفتند. همين هم بود که در کنار يک‌ديگر مسؤليتی را پذيرفته بودند. چنان که دوستان ديگر هم، هر کدام به نوعی به راه خود بودند، اما در کنار هم.
من محمد مختاری را از سال‌ها پيش می‌شناختم، از دوران مسؤليت او در هيأت دبيران کانون نويسندگان دوران دوم، يعنی مقطع انقلاب. اما محمد جعفر پوينده را از سال ۱۳۷۱، هم‌زمان با انتشار چهارمين شماره‌ی ماهنامه‌ی تکاپو می‌شناسم. بعد از اين دوره بود که هميشه به عنوان يک دوست، يک همکار، يک راهنما در کنار من بود. جامعه‌شناسیِِ هنر و ادبيات خوانده بود و پس از مطالعه‌ی بسيار و شناخت مکاتب گوناگونِ مارکسيستی و اندوختن دانش بسيار در زمينه‌ی فلسفه، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، با انديشه‌های لوسين گلدمن و ميخاييل باختين اُخت شده بود و اين اُنس، در تداوم رسالت او، مکاشفه و بازشناسی و آموزش آن را در ايران پيش رويش قرار داده بود. به گونه‌ای باورنکردنی و در عين حال شعف‌انگيز مطالعه و ترجمه می‌کرد. همان گونه که نديدم محمد مختاری، قلم به بی‌تعهدی و بی‌مسؤليتی بزند و از روی روابط دوستی يا هم چشمی يا کسب شهرت يا فيض ديگری، هرگز نديدم پوينده کتابی را برای ترجمه دست بگيرد بی‌آن که به نويسنده‌ی آن احترام نگذارد و محتوای کتاب را تأييد نکند. مجموعه‌ی اثرهایش که گمانم تا امروز ۱۷ عنوان را در بر می‌گيرد، گواه اين ادعای من است.
از نخستين آن‌ها، جامعه شناسی‌ادبيات اثر لوسين گلدمن تا آخرين آن‌ها، اعلاميه‌ی جهانی‌یِ حقوق بشر، همه، به گونه‌ای جدی و ژرف، در شناخت ادبيات و هنر، شرايط اجتماعی و آزادی‌ِ بيان است. از ميان جمع دوستان “جمع مشورتی‌یِ کانون نويسندگان” دوره سوم، که از سال ۱۳۷۱ به صورت بسيار جدی و مداوم مسايل کانون نويسندگان را پيگيری کردند و از همان آغاز محمد مختاری بود و محمد جعفر پوينده از سال ۱۲۷۲ به ما پيوست، انگشت‌شمار نبودند دوستانی که بر مواضع کانون و بر اصل آزادی و رواداری تکيه می‌کردند، اما مختاری و پوينده و چند نفر ديگر، مانند رضا براهنی، غفار حسينی و … شاخص بودند. تکيه‌ی اين دو دوست، به ويژه روی ماده‌ی نخست منشور و دقتشان روی انتخاب و در کنار هم قرار دادن کلمه‌ها، در ميان جمع، حضوری هميشگی داشت و نقش آنان در تدوين نهايی‌ِ منشور به شکلی که هم اکنون منتشر شده است، انکار ناپذير است. “آزادی‌ِ بيان و انديشه بدون حصر و استثنا، برای همه‌گان به طور يک‌سان” از خواست‌های دقيق آنان بود. استقلال کانون و دور بودنش از هرگونه قاعده و قانون بيرون از حيطه‌ی آفرينش، از خواست‌های جدی و پيگير آنان بود.
محمد جعفر پوینده، خدمتگزار حقیقت و آزادی
خاطرم هست در دورانی که پوينده، احساس زخمی عميق در وجود خود می‌کرد و از خاری که روانش را می‌خليد و آزار می‌داد، طاقت از دست داده بود و برای مدتی بسيار کوتاه در جمع مشورتی حاضر نمی‌شد، چه طور و چه گونه، هراسان و مضطرب دنبال می‌کرد اصل نخست منشور را و استقلال کامل کانون را. اين درست در دورانی بود که منشور پيشنهادی کانون، که توسط جمع مشورتی نوشته می‌شد، تدوين نخستين خود را يافته بود. من که به او يقين دادم دوستان بر مواضع خود پابرجايند و استوار ايستاده‌اند تا چنان که شايسته است منشور تدوين نهايی‌ِ خود را بيابد، انگار که مرحمی بر زخم‌های خود يافت، با خواهش من، باز از جلسه‌ی بعد در جمع مشورتی حضور يافت و به رغم همه‌ی گرفتاری‌ها و مصايب، که کم نبودند، در تمام جلسه‌ها مثل هميشه جدی و با وقار، وقت شناس و پرحوصله حاضر شد و به نکته سنجی‌های خود ادامه داد. نکته سنجی‌هايی که در پشت آن دانش و آگاهی‌ِ فراوان نشسته بود و ناگزير گاه به گونه‌ای آموزش غير مستقيم می‌انجاميد و ما، هر کدام به سهم خود، بهره می‌برديم.
من خاطره‌های فراوانی از پوينده و مختاری دارم که اغلب هر دو آن‌ها را به نام محمد صدا می‌زدم. روزهای بي‌شماری از دقايق حساس دوران ماهنامه‌ی تکاپو و از زمان آشنايی با يک‌ديگر تا هم‌اکنون را با هم بوديم و هنوز هم با هم هستيم. غنای محتوای نظری‌ِ ماهنامه‌ی تکاپو مديون جديت و پشتکار و عشق مختاری و پوينده به شناسايی و شناخت و تعالی فرهنگ و ادبيات جدی است. حتا، روزهای بسياری از دوران پر کشاکش جمع مشورتی را به خاطر دارم. يا حتا از لحظه‌های در انتظار بودن پشت در هنرستان موسيقی دختران را با پوينده. او منتظر دخترش نازنين بود و من منتظر دخترم خنيا. هر دو ويلن می‌زدند و در محضر استادی سخت‌گير و با علاقه و جدی.
محمد پوينده چه بی‌تاب بود برای شنيدن صدای آرشه‌ی نازنين و چه شعفی می‌نشست زير پوستش هنگام که صدای ساز ويلن او، از درون کلاس شنيده می‌شد. همه چيز را در آينده‌ی نازنينش جست و جو می‌کرد. می‌کوشيد به عشق نازنين، فرهنگ و آسايش و آزادی و تعالی فرهنگ را برای همه‌ی نازنين‌ها فراهم کند. می‌دانست و يقين داشت تنها دل بستن به يگانه دختر خويش و راه را هموار کردن برای او و همه چيز را مهيا کردن برای يک نفر، موفقيت نيست، خوشبختی نيست. يقين داشت نازنينش آن هنگام خوشبخت است، آن روز روی صحنه‌های بزرگ تالارهای عظيم موسیقی به درستی می‌نوازد و هنرمند بزرگی می‌شود که پايه‌های آزادی انديشه و بيان بدون حصر و استثنا امروز استوار شده باشد. تبلور خوشبختی‌ِ دخترش را در تجلی‌ِ شکوفايی‌یِ آزادی‌های اجتماعی می‌ديد. از اين رو نگران بود. نه نگران دخترش، نگران همه‌ی دختران، نگران همه‌ی پسران، نگران همه‌ی ايرانی‌ها، نگران همه‌ی مردم جهان. هميشه نگران بود. همان‌طور که مختاری هم هميشه نگران بود. او هم آينده را در دست‌های پسرانش سياوش و سهراب می‌ديد و می‌دانست که اگر امروز تلاشی در راستای تحقق آزادی‌ها نشود، آينده‌ی در دستان سياوش و سهرابش، همه‌ی سياوش‌ها و سهراب‌ها تيره و تار می‌ماند.
شادی چهره‌ی او را هم در روزی که در دفتر آدينه خبر از خواندن داستان سياوش، پسرش را داد و خواست که من هم بخوانم و در صورت امکان به چاپ برسانم، فراموش نمی‌کنم. به ويژه که وقتی داستان را از او خواستم، گفت: “بهتر ست خودش بياورد. با خودش اگر حرفی در مورد داستان داری در ميان بگذاری.” دريافتم چه می‌گويد. چه می‌خواهد. او هميشه مرزها را می‌شناخت و به‌آن احترام می‌گذاشت. سياوش نوشته بود و سياوش می‌بايد پيگير آن می‌شد و از همين آغاز مسئوليت کاری را که انجام داده بود به عهده می‌گرفت.
اين عزيزان هيچ‌کدام خود را مراد و مرشد و ولی‌ِ نسل بعد از خود نمی‌خواستند، بدون آن که نگرانی‌‌اشان را از نسل در راه پنهان کنند. همچنان که هميشه مشوق من بودند مختاری و پوینده در دورانی که در مجله‌ی گردون، در کنار عباس معروفی همه‌ی همت خود را گذاشتم در معرفی و شناساندن نسل سوم، نسلی که در مقطع انقلاب و بعد از آن باليده بودند و در نشریه‌های دیگر که هدفش کوتاه کردن شکاف میان نسل‌ها و اندیشه‌ها بود و رسیدن به جامعه‌ای دموکراتیک و فرهنگی مدرن. اما هرگز هم واهمه‌هايشان را پنهان نمی‌کردند. انگار که نگرانی در وجوشان خانه کرده بود. اين اضطراب در پشت خنده‌ی گاه به گاه چشم‌هايشان هم ديده می‌شد. برای هر حرکت فرهنگی، هر گام که می‌شد برداشت و امکان داشت که مفيد باشد، موثر باشد، نگران بودند. برای انتشار تکاپو، برای انتشار بوطيقای نو، برای انتشار آدينه، برای انتشار فرهنگ و توسعه، برای انتشار جامعه‌ی سالم، برای انتشار هر نشریه‌ی مستقل و مسؤل، برای انتشار هر کتاب جدی، برای احیای تشکل کانون نويسندگان، برای هر چه در دست خود داشتند يا ديگران در تدارک آن بودند. هميشه می‌کوشيدند به سهم خود در رفع مشکلات پيش رو و احيای حيات فعاليتِ در حال انجام و به ثمر رسيدن آن نقش مؤثری داشته باشند.
بی‌گمان بسيارند خصلت‌های انسان‌دوستانه‌ی عزيزان جان‌باخته، اما فرصت بيان همه‌ی آن‌ها در اين جا نيست. من با ياد آوردن لحظه‌ای از دوران حيات اين دوستان در ارتباط با مرگ، مرگی که آنان را در چنگال خود گرفت، اين گفتار را خاتمه می‌دهم.
وزارت اطلاعات: وقوع قتل‌های نفرت‌انگیز …
خاطرم هست که جمع پنج نفری، گلشيری، کردوانی، مختاری، پوينده و من، که از اعضای کميته‌ی برگزاری مجمع عمومی‌ِ کانون نويسندگان در دوره سوم بوديم، (آن روز علی‌اشرف درویشان نیامده بود.) در حال آخرين تدارک‌ها، چه گونگی برگزاری و پذيرايی بوديم. در واقع آخرين جلسه‌ی ما محسوب می‌شد. سه روز بعد، نهم مهر ماه جلسه مجمع عمومی کانون نويسندگان ايران برگزار می‌شد، منشور پيشنهادی قرائت می‌شد، اصلاح‌ها انجام می‌گرفت، تصويب می‌شد، اعضای هيأت دبيران موقت انتخاب می‌شدند، مأموريت تدوين و تنظيم اساسنامه‌ی دوره سوم کانون نويسندگان ايران به آنان محول می‌شد، مأموريت ما به اتمام می‌رسيد و همه، همه‌ی نويسندگان، شاعران، نمايشنامه‌نويسان، پژوهشگران، مترجمان از بلاتکليفی صنفی بيرون می‌آمدند و می‌دانستند که از اين پس مرجعی دارند، نمايندگانی دارند که می‌توانند به آنان مراجعه کنند، خواست‌هايشان را بيان کنند. می‌دانستند که اگر به هر دليلی در صحنه‌ی فرهنگی نباشند، دور يا نزديک باشند، نمايندگانی هستند که از مواضع آنان بر مبنای منشور تصويب شده دفاع می‌کنند و می‌کوشند اهداف آنان را پيش ببرند و جامه‌ی عمل بپوشانند.
هنوز دو ساعتی از جلسه‌ی ما نگذشته بود که آرش، برادرزاده‌ی من آمد و گفت: “عمو، دم در با شما کار دارند!” از رنگ چهره‌اش بايد درمی‌يافتم که اتفاقی افتاده است، اما با اين تذکر که “می‌گفتی جلسه دارم” به در خانه رفتم.
اتفاق افتاده بود. هميشه پيش از آن که فکرش را بکنيم اتفاق می‌افتد. سال پیش هم همين‌طور شده بود. به اصطلاح هميشه سربه‌زنگاه می‌رسيدند. سال گذشته هم درست وقتی که تدوين و ويرايش منشور پيشنهادی تمام شد و دوستان (سيزده نفر) آن را امضا کردند، اتفاق افتاد. اگر اتفاق نيافتاده بود، اگر نريخته بودند و همه را (به جز محمد بهارلو) را نبرده بودند، که دير يا زود منشور منتشر شده بود و پيش از اين که دوم خردادی یا شعار پوشالی‌ِ “جامعه‌ی مدنی”ی آقای محمد خاتمی و نجات‌دهندگان نظام جمهوری اسلامی در کار باشد، کانون حضور علنی و شکل گرفته‌ی خود را، برای فعاليت و عضوگيری اعلام کرده بود. آمدند، بردند و تهديد کردند که کافی است و ما هم به تعهداتی که داده بوديم، (یعنی به ناگزیر حمل و داد وستد مواد مخدر و امثال آن‌ها را که در پرونده چپانده بودند) که پشت آن‌ها تهديد مرگ نهفته بود، عمل کرده بوديم تا يک سال بعد. تا سال‌مرگ بزرگ داستان‌نويسیِ ايران، صادق هدايت.
از ۲۳ بهمن که به دور هم جمع شديم تا همان‌طور که صادق هدايت را به انزوا انداختند، به انزوا نيفتيم، (نه از آن گونه انزوا که اکتاويو پاز می‌گويد) تا ۶ مهر ماه حرفی و سخنی جز اين نداشتيم که مجمع عمومی‌ِ کانون نويسندگان را برگزار کنيم و اميدوار باشيم که همه فعال شوند و مسؤليت هدايت و پيش‌رفت و رشد آن را به عهده بگيرند. اما باز اتفاق افتاد. همان‌طور که گفتم به درِ خانه آمده بودند. من به دادستانی انقلاب احضار شده بودم. وقتی اين خبر را، که حتا حکم جلب و احظار را هم به دستم ندادند، به دوستان گفتم، هر کس واکنشی داشت. هر کس برابر با شخصيت درونی و بيرونی خود واکنشی داشت. و کم و بيش، من بازتاب‌هايی را می‌شناختم، اما از آنِ مختاری و پوينده سکوتی بود سنگين و پر حوصله. حتا وقتی دو مأمور به دفتر تکاپو آمده بودند و از دادستانی انقلاب برايم احظاريه آورده بودند، واکنشی اين گونه سنگين و صبورانه نداشتند.
پس از چند لحظه سکوت که فضای خانه را فرا گرفته بود، هر کس حرفی زد. هر کس پيش‌بينی‌های خود و برداشت‌های خود را گفت و راهنمايی‌هايی کرد. پوينده اما تا آخر ساکت ماند. دو ساعتی بعد، پس از اين که فرزانه طاهری خبر داد برای گلشيری هم برگ اخطاريه آمده است و موضوع بحث شکل عمومی‌تری گرفت، پوينده من را به گوشه‌ای برد و با بغض در گلو گفت: “نمی‌فهمند، نمی‌فهمند ما هر چه می‌خواهيم برای اين مردم است، برای بهبودی این فرهنگ، برای آينده‌ی اين مملکت، برای نازنين‌ها، خنياها، سياوش‌ها، سهراب‌ها، غزل‌ها، باربدها و …”
پ
وينده که به خانه رسيده بود، همسرش گفته بود او هم به دادستانی احضار شده است. به من تلفن زد و گفت فردا هم‌ديگر را می‌بينيم. ساعتی بعد دريافتم که در فاصله‌ی ميان ساعت ۱۸ تا ۲۰، هم‌زمان به در خانه‌ی هر شش نفر ما رفته بودند. و چه بسا که اگر دريافته بودند پنج نفرمان در يک جا جمع هستيم، امروز جامعه می‌بايست به سوگ همه می‌نشست.
اما آخرين چهره‌ای که از پوينده به خاطر دارم، از آن روز دوشنبه‌ی آذر ماه است، يک روز پيش از سفرم به اسلو به خاطر سخنرانی در پنجاهمین سالگرد تصویب اعلامیه‌ی حقوق بشر به دعوت “خانه‌ی آزادی بیان نروژ و انجمن قلم نروژ” و چند روز پيش از دستگيری و مرگش. آمده بود به سراغ من تا هم خداحافظی کند، هم آن چه را پيش از اين گفته بود، متذکر شود. وسواس غريبی در احيا و اجرای خواسته‌هايش داشت. انگار دريافته بود که امکان ادامه‌ی حيات نويسندگان يا دست‌کم بعضی از آنان، به ويژه چند نفرِ کميته‌ی تدارک و برگزاری مجمع عمومی کانون نويسندگان، سخت‌تر، طاقت‌فرساتر و ناممکن‌تر می‌شود.
چهار روز از ناپديد شدن دوستمان محمد مختاری می‌گذشت و همه سايه‌ی مرگ را به دنبال خود احساس می‌کرديم. همان عصر پنجشنبه که مريم حسين‌زاده همسر محمد مختاری خبر ناگوار بازنگشتن او را به من گفت، به همه‌ی دوستان جمع شش نفری اطلاع دادم. همه دريافته بوديم که ديگر نمی‌توان به تنهايی بيرون رفت. محمد پوينده هم دريافته بود، اما نخواسته بود باور کند. شايد هم نتوانسته بود. به چه گونگی و چرايی‌ِ آن انديشيده بود. برای همين هم تنهايی آمده بود به سراغ من. هراسان غريدم که چرا تنهايی؟ چرا تنها آمده‌ای؟ با خنده‌ای تلخ که گوشه‌ی لبهايش نشسته بود، گفت: “دخل همه‌مان را می‌آورند، اما نه به اين سرعت، يکی يکی. تازه با کی بيايم، منصور؟”
اين تنها باری بود که وقتی لبهايش می‌خنديد، نه تنها در چشم‌هايش خنده نبود که ترس و هراس موج می‌زد.
به او قول دادم: “خواسته‌هايش را دنبال می‌کنم.” همان‌طور که به محمد مختاری، در دوره‌ی مسؤليت سردبيری‌ِ “آدينه” قول دادم: “تلاش می‌کنم با هم، همه‌ی راه‌های نرفته و ناهموار را هموار کنيم و پيش ببريم.”
اکنون سر قولم ايستاده‌ام و به همه‌ی دوستان يقين می‌دهم که خواسته‌های محمد مختاری، شاعر، پژوهشگر و متفکر و محمدجعفر پوينده جامعه‌شناس، مترجم، پژوهشگر را که هر دو از اعضای کانون نويسندگان ايران در دوره سوم بودند و از اعضای منتخب کميته‌ی برگزاری مجمع عمومی و از امضا کنندگان متن ۱۳۴ نويسنده، دنبال خواهم کرد و برای احيا و اجرای آن از هيچ کوششی فروگذار نخواهم شد.
نامشان بلند آوازه باد و خواست‌هايشان پويا.
متن سخنرانی در اسلو و تروندهايم، نروژ.
دسامبر ۱۹۹۸
ویدئو: سخنان هوشنگ گلشیری در مراسم خاکسپاری محمد مختاری
یادشان گرامی و راهشان همواره جاوید باد
کاربر مهمان مریم ایروانیان / 26 January 2013