کتاب‌های مصور، به دلیل خصلت بیانگر و تصویری‌شان، غالباً ابزارهای مفید آموزشی تلقی می‌شوند: برخی از دولت‌ها در اروپا رو به این نوع کتاب‌ها آورده‌اند تا آداب و رفتار درست را به پناهندگان بیاموزند!
ظهور نسل جدیدی از کتاب‌های مصور واقع‌گرا
آرت اشپیگلمن، هنرمند و طراح کتاب مصور مشهور “ماوس” (Maus) (۱۹۸۶، ۱۹۹۱) از جمله کسانی است که ثابت کرده کتاب مصور می‌تواند آن قدر ظریف و در عین حال جامع و همه‌گیر باشد که داستان جنبش‌ها، مردم و ملت‌ها را بازگو کند. “ماوس” روایت تصویری از تجربیات والدین این هنرمند از دوران نازیسم در آلمان، و ماجرای زندانی شدن آنها در آشویتس است.
اثر دیگر او “در سایه برج‌هایی که دیگر نیستند” (۲۰۰۴) ماجرای حملات یازده سپتامبر را بازگو می‌کند. و جالب آنکه در ابتدا هیچ ناشری حاضر نمی‌شد این دو اثر را منتشر کند. در آن زمان انتشار کتاب‌های مصوری که وقایع و رخدادهای هولناک واقعی را به تصویر بکشند، معمول نبود و سرمایه‌گذاری بر آنها به لحاظ اقتصادی مخاطره‌آمیر بود. با این حال، اکنون هر دوی آنها در زمره داستان‌های گرافیک کلاسیک و محوری قرار می‌گیرند، و از آثاری به حساب می‌آیند که بنیادهای این ژانر را مستحکم کرده‌اند.
امروز در مواجهه با یکی دیگر از وقایع دهشتناک قرن بیستم، یعنی بحران مهاجران و پناهندگان، نسل تازه‌ای از طراحان و نویسندگان آثار مصور، مشعل آرت اشپیگلمن را به دست گرفته و سفر مرگبار مهاجرین بر آب‌های مدیترانه را به تصویر کشیده‌اند.
«یک سفر خطرناک» از جمله این کتاب‌هاست، یک مجموعه مصور که بنجامین دیکس و لیندزی پولاک آن را خلق کرده‌اند و داستان سفر سه مرد از سوریه به اروپا را روایت می‌کند. آخرین قاب این کتاب به شکلی غیرمنتظره یک عکس است که پیوند دوباره یکی از این سه شخصیت را با خانواده‌اش در یک اردوگاه پناهندگان در نروژ نشان می‌دهد.
در سال ۲۰۱۶ نیز شرکت مارول کاری منتشر کرد به نام “مامان مضایا”، که ملهم از تجربیات مادری جوان در مضایا –یک شهر کوچک تحت محاصره در سوریه— بود. پروژه‌های مصور مشابه دیگری را نیز می‌توان نام برد که در این مدت سعی کرده‌اند خوانندگان غربی را با وقایع هولناک زندگی روزمره پناهندگان آشنا کنند؛ پروژه‌هایی مثل ” خاموشی‌های عامدانه” سارا گلیدن، طرح کمیک پناهندگان علی فیتزجرالد، “رشته‌هایی از بحران پناهندگان” کیت اوانس و “داستان‌هایی از گراند هتل” ولفگانگ اسپیر.
کتاب‌های مصور، همواره با خیر و شر پنهان جهان سر و کار داشته‌اند و اغلب در ستایش پیروزی قهرمانان عادی و معمولی علیه هیولاهای استعاری (مثلاً گودزیلا به عنوان استعاره‌ای برای بمب هسته‌ای) نوشته شده‌اند. با توجه به آنکه زندگی پناهندگان به اندازه کافی دراماتیک است، وارثان آرت اشپیگلمن دیگر اما استفاده چندانی از استعاره‌ها نمی‌کنند.
تبلیغات فاشیستی یا روایت‌هایی ضداقتدارگرا؟
کتاب‌های مصور، به دلیل خصلت بیانگر و تصویری‌شان، غالباً ابزارهای مفید آموزشی تلقی می‌شوند: برخی از دولت‌ها در اروپا رو به این نوع کتاب‌ها آورده‌اند تا آداب و رفتار درست را به پناهندگان بیاموزند!
در ژانویه، دپارتمان سیاست‌گذاری ملی، روابط بینامنطقه‌ای، و گردشگری در مسکو، برای کاهش سطح تنش میان اهالی مسکو و مهاجرین، یک راهنمای مصور صد صفحه‌ای منتشر کرد که رفتار و کردار درست و مناسب را برای مهاجران به تصویر کشیده بود.
این راهنمای مصور که راویان آن قهرمان داستان‌های پریان و قصه‌های فولکلور روسی (مثل شاهدخت واسیلاسای فرزانه) اند، به پناهندگان و مهاجرین آموزش می‌دهد که کاری نکنند که توجه دیگران به آنها جلب شود، از چشم‌چرانی به زنان خودداری کرده، و همیشه آماده باشند که مدارکشان را به مقامات نشان دهند. بعضی از اطلاعاتی که در این راهنما آمده به درد بخور است، مثل اینکه چه طور باید از سیستم حمل و نقل زیر زمینی استفاده کرد، اما در نهایت پیام کم و بیش آشکار راهنما چیزی جز این نیست: «مثل بچه آدم و بی حرف اضافه، همانند ما و آسیمیله (assimilated) شو یا اینجا را ترک کن.»
در اکتبر گذشته کتاب مشابهی در آلمان منتشر شد: یک راهنمای مصور برای پناهندگان تحت عنوان “آلمان و مردمش”. این راهنما که به دو زبان آلمانی و عربی منتشر شده، رفتارهای اجتماعی و عمومی مناسب را برای خارجی‌ها توصیف می‌کند؛ اینکه چگونه آدم باید با دیگران دست بدهد و خودش را معرفی کند، یا از غریبه‌ها آدرس بپرسد. کتاب با رسم شکل توضیح می‌دهد که رفتارهایی مثل مالیدن خویش به زنان و خشونت برای حل مناقشه نادرست است.
این پیشنهادات و دستورالعمل‌ها، در فرم تصویری، لحنی متفرعن و برتری‌جویانه به خود گرفته‌اند تا حدی که کارل شارو، طنزپرداز و کاریکاتوریست، نسخه‌ای در پاسخ به آن خلق کرده است و در آن به دولت‌های غربی یادآور می‌شود که در خاورمیانه نباید چه طور رفتار کنند.
برای انتقال هنجارهای اجتماعی و حقوقی کاربرد نثر و نوشتار کفایت می‌کند، اما ژانر دولتی راهنمای مصور در روسیه و آلمان پا را فراتر گذاشته است و با اتخاذ زبانی تصویری، پرتره‌ای منسجم از ملت این کشورها ارائه کرده است – روس‌ها همچون فرزندان قهرمان‌های داستان‌های پریان و شوالیه‌های ظفرمند به تصویر کشیده شده‌اند، و آلمانی‌ها در مقام شهروندانی قانون‌مند و برابری‌طلب. هر دو راهنما، با استفاده از تصاویر برای روایت تفاوت‌های قومی و روایت‌های دولتی، مخاطبان‌شان را با مبهم‌ترین کلمات ممکن خطاب کرده و تازه‌واردها را ذیل مقوله «دیگری» دسته‌‌بندی نموده‌اند. در هر یک، مهاجران و پناهندگان ساکنان فضایی مجزا و منفک از داستان پریان نشان داده شده‌اند.
شکی نیست که می‌توان راهنماهای آموزشی برای پناهندگان تولید کرد که در عین مصور بودن، همدلانه نیز باشند. هیأت پزشکی بین‌المللی بریتانیا دو کتاب مصور برای کودکان پناهنده منتشر کرده که داستان مهاجرت را از منظر و چشم‌انداز خود آنها روایت می‌کند، و البته حاوی اطلاعات پایه‌ای برای سلامت و امنیت است، چیزهایی مثل راه‌های جلوگیری از بیماری فلج اطفال، یا دستورالعمل‌هایی برای حفظ امنیت در اردوگاه‌های پناهجویی.
“مقدمه تصویری اروپا برای مهاجران و پناهندگان”، با همکاری صندوق فرهنگ و هنر عرب، در ۴ زبان منتشر شده است، و شامل اطلاعات کاربردی، سیاسی و تاریخی، روایت‌های دست اول و مجموعه‌ای از عکس است و می‌توان آن را یک راهنمای جامع برای کسانی دانست که قصد پناهندگی دارند. موفقیت این پروژه در آن است که به جای تیره و تار نشان دادن چهره تازه‌واردها از تصاویر برای نور تاباندن بر واقعیت‌ها استفاده می‌کند.
آرت اشپیگلمن می‌گوید: «کتاب‌های مصور می‌توانند یا تبلیغات خطرناک فاشیستی باشند یا آثاری ضداقتدارگرا. اگر امروز من این آدمی هستم که می‌بینید، به خاطر کتاب‌های مصور ضداقتدارگراست.» نسل بعدی طراحان کتاب‌های مصور، برای آنکه کار خود را به درستی انجام دهند، باید جا پای آرت اشپیگلمن بگذارند.
منبع: economist
خوب کردن.
علی / 24 December 2017