سازمان گزارشگران بدون مرز (RSF)، روز سه‌شنبه ۱۹ دسامبر ۲۰۱۷/ ۲۸ آذر ۹۶، بیلان خشونت علیه روزنامه‌نگاران در سال ۲۰۱۷ را منتشر کرد. در این بیلان به روزنامه‌نگاران و فعالان رسانهای زندانی، به گروگان گرفته شده، ناپدید شده و کشته شده در جهان در یک سال اخیر پرداخته شده است و تلاش شده آمارها تا جایی که ممکن بوده به تفکیک ارائه شوند.
دوره زمانی این بیلان از روز اول ژانویه سال ۲۰۱۷/ ۱۲ دی ۹۵ تا روز اول دسامبر ۲۰۱۷/ ۱۰ آذر ۹۶ است که در طول این مدت، ۶۵ روزنامه‌نگار، شهروند-خبرنگار و همکار رسانه‌ها در نقاط مختلف جهان کشته شده‌اند. ۲۶ نفر از این افراد به هنگام انجام وظیفه کشته شده‌اند و قربانی بمباران‌ها یا حمله‌های انتحاری بوده‌اند: «۳۹ نفر دیگر برای اطلاع‌رسانی یا تحقیق کاوشگرانه‌شان که منافع قدرت‌های سیاسی، مذهبی یا مافیایی را تهدید کرده است هدف قرار گرفته و کشته شده‌اند: ۶۰ درصد از کشته‌شدگان.»
هدف این کشتارها خاموش کردن صدای این روزنامه‌نگاران بوده است.
بیلان سال ۲۰۱۷ گزارشگران بدون مرز اما نشان می‌دهد شمار روزنامه‌نگاران کشته شده نسبت به سال گذشته که ۷۹ نفر کشته شده بودند، ۱۸درصد کاهش یافته است. «این کاهش در میان روزنامه‌نگاران حرفه‌ای (۵۰ نفر در امسال) از سال ۲۰۱۲ که با آغاز جنگ سوریه و ۸۷ کشته، مرگبارترین سال بود، ادامه دارد.»
همچنین سال ۲۰۱۷ نسبت ۱۴ سال گذشته، کم‌ترین شمار مرگ روزنامه‌نگاران را داشته است.
در این بیلان اما از ایران به عنوان یکی از پنج زندان بزرگ فعالان رسانهای در جهان یاد شده و آمده است این کشور در سال ۲۰۱۷ همچنان «عضویت در باشگاه پنج زندان بزرگ جهان برای روزنامه‌نگاران» را حفظ کرده است:
با آنکه برخی از روزنامه‌نگاران زندانی با سپری کردن مدت محکومیت خود امسال آزاد شدند، اما بازداشت روزنامه‌نگاران ادامه پیدا کرد. در این سال هنگامه شهیدی، روزنامه‌نگار باسابقه، طاهره ریاحی، دبیر صفحه‌های اجتماعی برنا نیوز، زینب کریمیان، خبرنگار و همکار برنامه «حالا خورشید» از گروه اجتماعی شبکه سه تلویزیون دولتی جمهوری اسلامی و صالح دلدم، کارگردان و مستندساز جوان، مراد ثقفی، مدیر مجله گفت‌وگو و رامین کریمیان، پژوهش‌گر و همکار این رسانه، عالیه مطلب‌زاده، عکاس-روزنامه‌نگار و مدافع حقوق زنان و عسل اسماعیل‌زاده، بختیار خوشنام، مهدی خزعلی ناشر و مدیر سایت باران، عبدالرضا داوری و … بازداشت شدند. برخی از این افراد در انتظار صدور حکم یا دادگاه تجدید نظر، در حال حاضر موقتا آزاد شده‌اند.
سازمان گزارشگران بدون مرز همچنین با اشاره به نام ساسان آقایی، معاون سردبیر روزنامه اعتماد و یغما فشخامی، روزنامه‌نگار سایت اطلاع‌رسانی دیده‌بان ایران آورده است: «ساسان آقایی به تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۹۶، در محل کارش، از سوی ماموران حفاظت اطلاعات قوه قضاییه {بازداشت شد}. در تاریخ ۲۹ مرداد ۱۳۹۶، یغما فشخامی، روزنامه‌نگار سایت اطلاع‌رسانی دیده‌بان ایران نیز به همان روش بازداشت شد. این دو روزنامه‌نگار همچنان بدون هیچ اتهام روشنی در انفرادی‌‌های بند ۲۴۱ زندان اوین به سر می‌برند.»
رضا معینی، مسئول میز افغانستان و ایران سازمان گزارشگران بدون مرز در گفت‌وگو با زمانه درباره بیلان تازه منتشر شده این سازمان می‌گوید: «گزارشگران بدون مرز از سال ۱۹۹۵/ ۱۳۷۴ هجری شمسی، هر سال بیلانی از مجموعه آزارگری‌هایی که علیه روزنامه‌نگاران و به شکل کلی آزادی اطلاع‌رسانی می‌شود، منتشر می‌کند. این گزارش را به دو نوع می‌توان دید: نخست، دشواری گردآوری این گزارش در کشورهایی که از شفافیت در گزارش‌دهی برخوردار نیستند یا از آن فرار می‌کنند و نمی‌خواهند درباره آنچه در آن کشور روی می‌دهد -به ویژه در عرصه رسانه‌ها، به ویژه در رابطه با آزارگری‌ها علیه روزنامه‌نگاران؛ حال قتل باشد، زندان کردن باشد، ناپدید کردن باشد یا به گروگان گرفتن- اطلاع‌رسانی کنند.»
معینی در ادامه می‌گوید: «در برخی کشورها این دشواری وجود دارد اما ما هر سال که جلوتر رفتیم و پیشتر آمدیم، امکانات بررسی بیشتر را در این رابطه پیدا کردیم. کار، کار دشواری است اما یکی از وظایف سازمان گزارشگران بدون مرز، گزارش‌دهی در این باره است.»
او درباره اثر و تاثیر این گزارش‌ها نیز می‌گوید: «این که این گزارش چه تاثیری خواهد داشت، به شکل عمومی از سال ۱۹۹۵ و به ویژه در همین گزارش هم ما تاکید کرده‌ایم که بیش از پیش تعداد تضییغات و آزارگری‌ها علیه روزنامه‌نگاران کمتر شده. با وجود رشد رسانه‌ها و پیشرفتی که در عرصه ارتباطات در جهان به وجود آمده، ما شاهد هستیم که به عنوان مثال تعداد روزنامه‌نگاران کشته شده، کمتر شده است. ما در این گزارش بر این نکته تاکید کرده‌ایم و نوشته‌ایم و با صراحت گفته‌ایم که یک وجدان جهانی نسبت به این مساله واکنش نشان داده و بیدار شده است.»
به گفته معینی، قطعنامه‌های سازمان ملل، تلاش سازمان‌های مردم‌نهاد برای آموزش، آموزش روزنامه‌نگاران و طرح خطراتی که وجود دارد، در ایجاد این وضعیت موثر بوده است: «از سوی دیگر وضعیت روزنامه‌نگاران مستقل و آزاد نسبت به سال‌های گذشته یا دست‌کم طی پنج سال گذشته بهتر شده، امنیت شغلی‌شان بیشتر شده و به همین ترتیب آگاهی‌شان نسبت به خطر و تضمین زندگی‌شان هم بیشتر شده است. این یک بخش از تاثیرات این گزارش هاست.»
مسئول میز افغانستان و ایران سازمان گزارشگران بدون مرز درباره دیگر تاثیرات این گزارش‌ها به زمانه می‌گوید: «از سوی دیگر به شکل مشخص وظیفه ماست که از آنچه در این جهان می‌گذرد، از تباهی‌های آن، از فشارهایی که وارد می‌شود، از قتل‌ها، از مرگ‌ها و… بگوییم تا بگوییم که روزنامه‌نگاری امری است در خدمت جامعه، روزنامه‌نگاری برای بهتر شدن جهان است و باید به آن احترام گذاشته شود و باید به رفتار با روزنامه نگاران حساس بود، چه آن زمانی که به قتل می‌رسند و چه آن زمان که زندانی می‌شوند.»
معینی درباره استراتژی‌های مسئولان جمهوری اسلامی برای فرار از پاسخگویی به کار می‌بندند نیز می‌گوید: «آنچه در این مورد اتفاق می‌افتد امر جدیدی نیست. اما آنچه که امروز به نظر ما مهم است، عرصه اطلاع‌رسانی است. یعنی شکستن بخشی از دیوارهای سکوت و انحصاری که رسانه‌های خاص جمهوری اسلامی در اختیار داشتند و رسانه‌هایی که می‌توانند بر افکار عمومی تاثیر بگذارند و این پرسشگری را به عنوان وظیفه حکومت در مقابلش قرار دهند.»
- رضا معینی:
کارکرد روابط عمومی در مقابل اطلاع‌رسانی امری ثابت است. یعنی چیزی نیست که فقط در ایران اتفاق بیفتد. فعالیت روابط عمومی اغلب برای فرار از پاسخگویی است اما خود این روابط عمومی به نوعی تحمیل دموکراتیکی است از سوی رسانه‌ها و خبرنگاران. یعنی این پرسشگری و طرح سوال است که باعث می‌شود روابط عمومی -چه نوع جمهوری اسلامی، چه نوع چینی، چه نوع آمریکایی و چه نوع فرانسوی آن- بتواند یا بخواهد سوال را دور بزند و مساله را به شکل مطلوب خودش طرح کند. اما آنچه که مهم است و آنچه که ما آن را رصد می‌کنیم، این پرسشگری است. اینکه این آزارگری‌ها وجود دارد و امروز به عنوان مثال امروز نمی‌شود در ایران پنهان کرد این است: ساسان آقایی، معاون سردبیر روزنامه اعتماد و یغما فشخامی، روزنامه نگار، بیش از ۱۰۷ روز است که در سلول‌های انفرادی زندانی هستند و بنا بر خود قانون جمهوری اسلامی، بازداشت و نگهداری زندانیان در سلول انفرادی ممنوع است. بنا بر خود قانون. به این عنوان این پرسش اگر طرح بشود که چرا این اتفاق افتاده است، اگر همان منطق روابط عمومی دستگاه قضایی -چه رییس آن باشد، چه سخنگوی آن و چه بقیه- را در نظر بگیریم {همه چیز را از چشم دشمن دیدن و فرار از پاسخگویی به این بهانه که پاسخ دادن به برخی سوال‌ها بازی کردن در زمین دشمن است}، کسی که آب در آسیاب دشمن می‌ریزد کسی نیست که دارد پرسش می‌کند و آن دشمن نیست که دارد از آن استفاده می‌کند، بلکه کسی است که خلاف قانون اقدام می‌کند و روزنامه‌نگار را بدون محاکمه، بدون دلایل مستند و مشخص در انفرادی به نوعی زیر شکنجه قرار می‌دهد.
اما بر اساس گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز، محمد مهاجر، علی‌رضا توکلی و محمد مهدی زمان‌زاده، سه شهروند-خبرنگار ایرانی نیز برای سپری کردن دوران محکومیت ۱۲ ساله خود روانه زندان شده‌اند.
مجتبی باقری، سبحان جعفری، جواد جمشیدی، نیما کشوری، سعید نقدی و علی احمدی‌نیا، مدیران کانال‌های تلگرامی هم از دیگر فعالان رسانهای بازداشت شده در ایران هستند. آنان در تاریخ ۲۶ اسفند ۹۵ «توسط یک نهاد اطلاعاتی نظامی» بازداشت شدند. مرداد ماه امسال شعبه ۱۵ دادگاه انقلاب اسلامی آنها را محاکمه و در مجموع به ۲۳ سال حبس محکوم کرد. این وب‌نگاران در انتظار رأی دادگاه تجدید نظر، موقتا آزاد هستند.
جرایم اینترنتی، بهانه‌ای دیگر برای برخورد با روزنامه‌نگاران
بر اساس بیلان خشونت علیه روزنامه‌نگاران سال ۲۰۱۷ سازمان گزارشگران بدون مرز، در طول یک سال گذشته بیش از ۹۴ مورد بازداشت برای جرایم اینترنتی در ایران رخ داده که شماری بسیاری از آنها در رابطه با استفاده از «تلگرام» بوده است: «در موارد بسیاری مقامات امنیتی و قضایی جمهوری اسلامی ایران روزنامه‌نگاران و شهروند-خبرنگاران را با اتهام‌هایی چون جرایم رایانه‌ای یا غیر اخلاقی تحت پیگرد قرار می‌دهند.»
فعال رسانهای دیگری که در بخش مربوط به ایران بیلان خشونت علیه روزنامه‌نگاران سال ۲۰۱۷ سازمان گزارشگران بدون مرز به نام او اشاره شده، سهیل عربی، عکاس و وب‌نگار زندانی متهم به سب النبی است. او که از روز ۱۵ دی ماه سال ۹۲ در زندان به سر می‌‌برد، برنده جایزه سال ۲۰۱۷ گزارشگران بدون مرز در بخش شهروند-خبرنگار است.
- درباره سهیل عربی، اینجا بیشتر بخوانید
کشورهای مرگ‌بار برای خبرنگاران
در میان کشورهای مرگ‌آفرین برای خبرنگاران در سال ۲۰۱۷، سوریه همچنان مثل شش سال گذشته در صدر جدول است؛ با ۱۲ کشته.
مکزیک با ۱۱ کشته، در جای دوم این جدول ایستاده و هر ۱۱ نفر هم هدفمند کشته شده‌اند: «مکزیک چون سال گذشته مرگبارترین کشور در وضعیت صلح جهان است. در کشور کارتل‌های مواد مخدر روزنامه‌نگارانی که فساد سیاستمداران یا جنایات سازمان یافته را گزارش می‌کنند، به شکل نظامند تهدید یا کشته می‌شوند.
در افغانستان نیز در سال جاری دو خبرنگار و هفت همکار رسانه‌ها در چهار حمله جداگانه کشته شدند.
در ۲۰۱۷ در عراق هشت خبرنگاران محلی جان باختند.
در فیلیپین هم دست‌کم به پنج خبرنگار شلیک شد که چهار تن از آنها جان باختند.
پنج زندان بزرگ جهان برای خبرنگاران و شهروند خبرنگاران
بیش از نیمی از خبرنگاران زندانی در جهان در پنج کشور چین، ترکیه، ویتنام، سوریه و ایران زندانی هستند.
شمار روزنامه‌نگاران زندانی در چین اما کاهش یافته است. گرچه به گفته سازمان گزارشگران بدون مرز، این کاهش چین کاهش به دلیل تغییر رویه حکومت نسبت به آزادی اطلاع‌رسانی نیست: «چین همچنان بزرگترین زندان خبرنگاران در جهان است. این کشور همچنان انبانی پر از آیین‌نامه و قانون برای سرکوب روزنامه‌نگاران و وبلاگ نویسان دارد. با آنکه در پیدا، چین مخالفان خود را اعدام نمی‌کند، اما آگاهانه می‌گذارد در زندان، با عدم درمان مناسب و سپس ناگوار شدن وضعیت جسمی‌شان بمیرند. لیو شیا بو، برنده جایزه نوبل و یانگ تونگی‌آن، وبلاگ‌نویس، که هر دو به حبس‌های سنگین محکوم شده بودند بر اثر بیماری و مدتی پس از شدت یافتن بیماری به بیمارستان منتقل شدند و سپس جان باختند.»
در ترکیه، پس از کودتای نافرجام ماه ژوییه سال ۲۰۱۶ این کشور، روزنامه‌نگاران زندانی افزایشی «انفجاری» پیدا کرده‌اند: «ترکیه با ۴۳ زندانی روزنامه‌نگار به دومین زندان بزرگ جهان برای روزنامه‌نگاران تبدیل شده است. شمار زیادی از این روزنامه‌نگاران در سایه برقراری وضعیت اضطراری از محاکمه عادلانه محروم مانده‌اند. شمار بیشتری هنوز محکمه نشده‌اند و همچنان پس از یک سال و نیم در انتظار برگزاری دادگاه خود هستند. بازداشت موقت که بنا بر قانون زمان صلح باید استثناء باشد به قاعده اصلی در ترکیه تبدیل شده است. در سال گذشته دو گزارشگر و عکاس-خبرنگار فرانسوی نیز در ترکیه بازداشت شدند و نزدیک به دو ماه در زندان بودند.»
ویتنام اما با ۱۹ روزنامه‌نگار زندانی در سال ۲۰۱۷ به یکی از بزرگترین زندان‌های جهان برای فعالان رسانهای تبدیل شد. ویتنام امسال در میان پنج زندان بزرگ برای خبرنگاران جانشین مصر شده است که ۱۶ روزنامه‌نگار زندانی دارد.
در حال حاضر اما ۵۴ روزنامه‌نگار در نقاط مختلف جهان گروگان گرفته شده‌اند که این عدد نسبت به سال گذشته یعمی ۵۲ نفر، افزایشی چهار درصدی یافته است.
مناطق جنگی در خاورمیانه اما خطرناک‌ترین نقاط جهان برای خبرنگاران هستند: «یمن در قعر جنگی ویرانگر فرو افتاده است و … حوثی‌ها ۱۱ خبرنگار و همکار رسانه‌ها را به گروگان گرفته‌‌اند. در سوریه و عراق هم ۴۰ خبرنگار، (۲۲ خبرنگار سوری و ۱۱ خبرنگار عراقی) از سوی داعش و دیگر گروه‌های افراط‌گرای اسلامی گروگان گرفته شده‌اند.»
روزنامه‌نگارانِ ناپدید
در سال ۲۰۱۷ و تا زمان تنظیم بیلان خشونت علیه روزنامه‌نگاران سازمان گزارشگران بدون مرز، دو خبرنگار آسیایی ناپدید هستند: «سال گذشته تنها جان بیگرمن، خبرنگار بروندیایی ناپدید شده بود.»
امسال اما سمیر عباس از تاریخ هفتم ژانویه ۲۰۱۷ ناپدید است. او در این روز همراه پنج وبلاگ‌نویس دیگر در پیشاور پاکستان ربوده شد. پس از چند هفته چهار نفر از آنها آزاد شدند اما هنوز از سمیر عباس ۳۸ ساله خبری در دست نیست.
در بنگلادش هم اوت‌پال داس از روز ۱۰ اکتبر سال ۲۰۱۷ ناپدید است. او ساعت چهار بعدازظهر دفتر خود را ترک کرد اما هیچگاه به خانه‌اش نرسید. با وجود شکایت خانواده او و رسانه محل کارش، تحقیق و بررسی درباره ناپدید شدن این روزنامه‌نگار هنوز به نتیجه نرسیده است.
سازمان گزارشگران بدون مرز روزنامه‌نگاری را «ناپدید شده» می‌داند که دلایل کافی و آشکار برای کشته شدن یا ربوده شدنش موجود نباشد و هیچ خواسته و هم‌خواهی معتبری درباره او وجود نداشته باشد.
- بیلان کامل خشونت علیه روزنامه‌نگاران سازمان گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۱۷ را در اینجا ببینید
- در همین زمینه