بیژن روحانی – دهه‌های اخیر شاهد تحولی جدید در درک و دریافت ما از مفهومی به نام میراث فرهنگی بوده است. این درک جدید به سمت هرچه گسترده‌تر شدن مفهوم میراث فرهنگی و پذیرفتن حوزه‌هایی جدید از فرهنگ انسانی حرکت کرده، به طوری که می‌توان گفت اکنون جنبه‌های غیرمادی و غیر ملموس بیشتری از دستآوردهای فرهنگی انسان، در تعریف میراث فرهنگی گنجانده شده است.
اگر پیشتر در فرهنگ جهانی‌شده پس از جنگ جهانی دوم، میراث فرهنگی عمدتاً شامل بناها، محوطه‌ها و آثاری می‌شد که دارای ارزش‌های چشمگیر معماری، تاریخی و باستانی، مذهبی، علمی و هنری بودند، اما اکنون دایره این تعاریف به میراث ناملموس و همچنین حفاظت از تنوع فرهنگی نیز رسیده است. بنابراین شاید بتوان گفت دیدگاه جهانی که به طور عمده در اسناد سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو انعکاس یافته، شاهد حرکتی از سوی یادمان‌ها به سمت میراث مردمی و حرکت از توجه به شیء به سمت توجه به کارکرد و نقش اجتماعی پدیده‌های فرهنگی بوده است. در این رویکرد، ضمن توجه به آن‌چه از گذشته باقی مانده است، میراث فرهنگی کلیتی زنده و پویا در نظر گرفته می‌شود که دارای نقش و کارکرد در حیات جوامع امروزی است.
سال ۲۰۰۱، سالی بود که سازمان جهانی یونسکو نخستین “اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی” را منتشر کرد. به همین مناسبت امسال در روز دوم نوامبر به یاد دهمین سالگرد صدور این اعلامیه مراسم بزرگداشتی برگزار خواهد شد.
این اعلامیه وجود کثرت و تنوع فرهنگی را یک میراث مشترک برای تمام ملت‌های جهان قلمداد می‌کند. صدور این اعلامیه در حقیقت مدخلی برای درک و حفاظت از فرهنگ‌ها در چهارچوب‌های منطقه‌ای و بومی خودشان بود و تأکید بر این نکته که عملاً یک الگوی جهانی توسعه در دنیا وجود ندارد، بلکه گوناگونی و کثرت فرهنگ‌ها، پاسخ‌های متفاوتی را به چگونگی حرکت رو به جلوی آن‌ها به وجود می‌آورد.
بیژن روحانی: دیدگاه جهانی که به طور عمده در اسناد سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو انعکاس یافته، شاهد حرکتی از سوی یادمان‌ها به سمت میراث مردمی و حرکت از توجه به شیء به سمت توجه به کارکرد و نقش اجتماعی پدیده‌های فرهنگی بوده است.
پس از صدور اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی در سال ۲۰۰۱، راه برای تدوین و تصویب کنوانسیون یا معاهده حفظ و نگهداری میراث ناملموس در سال ۲۰۰۳ هموار شد. معاهده سال ۲۰۰۳ یونسکو قدم مهمی بود برای به رسمیت شناختن آن بخش از دستآوردهای فرهنگی که کمتر جنبه مادی و ملموس دارند و از این رو به خطر افتادن یا نابودی آن‌ها ممکن است دیرتر احساس شود. میراث ناملموس به هر آیین، نماد، دانش،سنت شفاهی و روایی، هنرهای نمایشی (شامل رقص و موسیقی و آواز سنتی) آیین‌های اجتماعی و گروهی، یا هر هنر و مهارت دیگر اطلاق می‌شود که در طول سده‌‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در برگیرنده پاسخ انسان‌ها به محیط اطراف، جامعه و تاریخ بوده است.
یونسکو جهت شناخت و حفاظت هرچه بهتر میراث ناملموس جهان، فهرستی را برای ثبت این بخش از فرهنگ جهانی ایجاد کرده است. این فهرست در کنار فهرستی که قبلاً برای ثبت میراث فرهنگی و طبیعی جهان که عمدتاً شامل بناها و محوطه‌ها می‌شد ایجاد شده بود، توانست طیف گسترده‌تری از دستآوردهای بشری را در خود جای دهد.
پس از تصویب معاهده جهانی حفظ و نگهداری میراث ناملموس در سال ۲۰۰۳، کشورهای جهان قدم دیگری به سمت به رسمیت شناختن تنوع فرهنگی و لزوم حفاظت از آن برداشتند. در سال ۲۰۰۵ سازمان یونسکو کنوانسیون یا معاهده دیگری را به نام “معاهده حفظ و ترویج تنوع بیان فرهنگی” به تصویب رساند.
این معاهده نگرش جدیدتری را به میراث مشترک بشری مطرح می‌کند. در معاهده سال ۲۰۰۵، تنوع فرهنگی به عنوان خصوصیت انسانی مورد شناسایی قرار گرفته و به عنوان عامل شکل‌دهنده میراث مشترک انسان‌ها قلمداد می‌شود. اما نکته جالب توجه تأکید معاهده یونسکو بر ارتباط مدارا، رعایت حقوق بشر، دمکراسی و عدالت اجتماعی با حفاظت از تنوع فرهنگی است.
بیژن روحانی: میراث ناملموس به هر آیین، نماد، دانش،سنت شفاهی و روایی، هنرهای نمایشی، آیین‌های اجتماعی و گروهی، یا هر هنر و مهارت دیگر اطلاق می‌شود که در طول سده‌‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و در برگیرنده پاسخ انسان‌ها به محیط اطراف، جامعه و تاریخ بوده است.
معاهده در بخش “اصول راهنما”ی خود به صراحت اعلام می‌کند که “تنوع فرهنگی تنها زمانی می‌تواند حفظ و ترویج شود که حقوق بشر و آزادی‌های بنیادینی مانند آزادی بیان، آزادی گردش اطلاعات حفظ شود” و همچنین “افراد بشری قادر باشند شکل و چگونگی بیان فرهنگی خود را انتخاب کنند.” با این حال معاهده بر حق حاکمیت کشورها در اتخاذ و به کار بستن روش‌ها وسیاست‌های متناسب با منشور سازمان ملل و حقوق بین‌المللی جهت حفاظت از تنوع فرهنگی در مرزهای خود صحه می‌گذارد.
معاهده سال ۲۰۰۵ یونسکو که تا این لحظه آخرین معاهده تصویب‌شده توسط این سازمان در بخش فرهنگی است، گام مهمی است در جهت باز کردن افق‌های جدید برای درک میراث فرهنگی که آن را از قالب دریافت‌های پیشین ما که محدود به حفاظت از آثار شاخص و شاهکارهای هنری و معماری بود خارج می‌کند و هرچه بیشتر به سمت به رسمیت شناختن فرهنگ مردمی در شکل‌های مختلف ملموس و ناملموس آن حرکت می‌کند، و البته راه حفاظت از این تنوع فرهنگی را نیز در احترام به حفظ حقوق افراد و جوامع بشری و رعایت آزادی‌های بنیادین آن‌ها می‌داند.
توضیح:
سازمان یونسکو برای گرامیداشت دهمین سالگرد صدور اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی، از جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال در سرتاسر جهان خواسته است تا درک و برداشت خود را از مفهوم تنوع فرهنگی به خصوص با تکیه بر فرهنگ خویش، در قالب ویدیوهایی کوتاه بیان کنند. سازندگان این ویدیوهای کوتاه سپس آن را از طریق یونسکو روی اینترنت منشتر کرده و به انتظار رای کاربران می‌مانند تا نهایتاً بهترین ویدیو از دید کاربران مختلف از سراسر جهان انتخاب شود. یونسکو به ویدیو برگزیده جایزه‌ای اهداء خواهد کرد.
لینک: صفحه یونسکو در خصوص ساخت و ارسال ویدیو برای جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال
در همین زمینه:
::روز جهانی تنوع فرهنگی وحفاظت از زبان‌ها::