بیژن روحانی – با پایان حکومت سرهنگ قذافی در لیبی و فروکش کردن نبردهای داخلی میان مخالفان و هواداران حکومت سابق، اکنون فرصتی برای بررسی سرنوشت میراث فرهنگی این کشور برای متخصصان داخلی و همچنین نهادهای جهانی فراهم آمده است.
روز جمعه بیست و یکم اکتبر، مقر سازمان یونسکو در پاریس میزبان نخستین نشست جهانی در خصوص وضعیت میراث فرهنگی در لیبی بحران‌زده بود. در این نشست که متخصصان و باستان‌شناسانی از داخل و خارج لیبی به همراه کارشناسان یونسکو و چند سازمان بین‌المللی دیگر در آن شرکت کرده بودند، راهکارهای حفاظت از محوطه‌های باستانی و موزه‌ها، جلوگیری از قاچاق عتیقه در وضعیت بی‌ثبات داخلی، و همچنین تقویت نهادها و سازمان‌های مرتبط با حفاظت از آثار فرهنگی در لیبی مورد بررسی قرار گرفت.
شرکت‌کنندگان این نشست به جز کارشناسان یونسکو و باستان‌شناسان لیبیایی شامل افرادی ازایکروم یا مرکز بین‌المللی مطالعه برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی، آیکوم یا شورای بین‌المللی موزه‌ها، ایکوموس یا شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی، اینترپل، موزه بریتانیا، موزه لوور و همچنین نمایندگانی از هیئت‌های خارجی باستان‌شناسی در لیبی بودند.
در گردهمایی تخصصی یونسکو، ابتدا گزارشی که به‌تازگی از وضعیت محوطه‌های میراث جهانی لیبی تهیه شده است مورد بررسی قرار گرفت. این گزارش توسط کارشناسانی از “کمیته سپر آبی” در پی سفری به لیبی در ماه گذشته تهیه و اکنون جزئیات آن در اختیار همگان قرار گرفته است. کمیته سپر آبی کمیته‌ای است جهانی که شامل متخصصانی در حوزه حفاظت از بناها و محوطه‌های تاریخی، موزه‌ها، آرشیو‌ها و کتابخانه‌هاست و هدف آن حفاظت از چنین آثاری به هنگام جنگ و یا بلاهای طبیعی است. نشان سپر آبی که برای این کمیته انتخاب شده است، نشانی است که در معاهده جهانی ۱۹۵۴ لاهه به عنوان نشان حفاظت از آثار و اموال فرهنگی به هنگام بروز مخاصمات مسلحانه به کار می‌رود.
اعتراض‌های اجتماعی در لیبی که در اوایل سال جاری آغاز شده بود، بر اثر سرکوب شدید توسط نیروهای دولتی به سرعت به جنگ داخلی بدل شد. حمایت هوایی نیروهای ناتو از نیروهای ضد دولتی و بمباران مواضع هوادران قذافی، صحنه داخلی در لیبی را به جنگی تمام‌عیار تبدیل کرد. در میان نگرانی‌های گسترده برای حفظ جان غیر نطامیان، تأمین امنیت، برقرار بودن امکانات دارویی و درمانی، حفاظت از آثار تاریخی لیبی نیز بخشی از نگرانی متخصصان داخلی و همچنین جامعه جهانی را تشکیل می‌داد. در همین رابطه سازمان یونسکو و نهادهای دیگر چندین بار با انتشار بیانیه‌هایی از طرف‌های درگیر خواستند که مراقب این محوطه‌‌ها باشند. همچنین هشدارهایی در خصوص احتمال غارت و قاچاق عتیقه از لیبی منتشر شد.
گزارشی که به تازگی توسط کمیته سپر آبی منتشر شده است نشان می‌دهد که این کمیته به هنگام نبرد با نیروهای ناتو در ارتباط بوده است و فهرستی از مکان‌هایی را که باید از گزند حملات هوایی دور بماند همراه با موقعیت جغرافیایی‌شان به آنها اعلام کرده است. این فهرست پیش از آغاز حملات، به گفته کمیته سپر آبی، به وزارت دفاع کشورهای عضو ناتو ارسال شده است.
اما به هنگام جنگ، به دلیل عدم حضور گزارشگر و متخصص مستقل حفاظت از آثار تاریخی در صحنه نبرد در شهرهای مختلف، اخبار موثق و درستی در این خصوص به جهان مخابره نشد و وضعیت دقیق این آثار تا چندی پیش در هاله‌ای از ابهام قرار داشت، به همین دلیل حدس و گمان‌های مختلفی در خصوص آنها بیان می‌شد. به همین دلیل قرار شد تا گروهی مرکب از چند متخصص آثار تاریخی در میان نبردها برای بررسی اوضاع به لیبی اعزام شوند تا از نزدیک با کارشناسان لیبیایی در تماس باشند و اوضاع را بررسی کنند. مأموریتی که خطرات و دشواری‌های آن شامل طیف گسترده‌ای از معضلات امنیتی تا حمل و نقل و دسترسی به آثار را شامل می‌شد.
پنج محوطه باستانی لیبی در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده‌اند. بندر فینیقی صبراته که یکی از مهمترین محوطه‌های این کشور است به هنگام جنگ محل استقرار تیپ ۲۱۹ ارتش لیبی بود که تا اواسط ماه آگوست در آن مکان باقی ماند. آسیب‌های مختصری بر اثر شلیک‌های سلاح‌های سبک و همچنین ضد هوایی روی آمفی تئاتر باستانی این محوطه مشاهده شده است. تردد ماشین‌های سنگین نظامی نیز خساراتی به بار آورده است.
شهر رومی لپتیس مانیا نیز از دیگر آثار جهانی لیبی است. گزارش کمیته سپر آبی تأکید می‌کند که نظامیان هوادار قذافی در طول درگیری‌ها چندین بار خواسته بودند تا وارد محوطه باستانی شده و از آن به عنوان محلی نظامی استفاده کنند، اما به لطف مذاکرات پیوسته مسئولان این محوطه با نظامیان طرفدار قذافی و همچنین به کمک مردم محلی، این محوطه استثنایی به تصرف نظامیان درنیامد و بنابرین آسیبی به آن نرسیده است. در گزارش همچنین به این نکته جالب اشاره شده است که مسئولان این محوطه تاریخی از چوپانان محلی خواسته‌اند تا حیوانات خود را به آنجا بیاورند تا به این وسیله هم هر اتفاق مشکوکی در سرتاسر این محوطه بسیار بزرگ توسط آنان گزارش شود و هم آنکه امکان کار گذاشتن مین‌های ضد نفر توسط نظامیان وجود نداشته باشد. از سوی دیگر نیز بخشی از گنجینه با ارزش محوطه به انبارها منتقل و درهای انبارها جوش داده شد تا از غارت احتمالی جلوگیری شود.
موزه ملی در شهر طرابلس نیز مورد بازدید گروه اعزامی قرار گرفته است. کارکنان هشیار موزه ملی نیز اشیاء ارزشمند را به مکان‌هایی مخفی در موزه انتقال داده و مقابل آنها دیوارهایی کاذب کشیده بودند. به طور کلی آسیبی در موزه ملی مشاهده نشده است.
در شهر خمس، یک قلعه باستانی دوران رومی‌ها که در مجاورت یک پایگاه رادار قرار داشته است بر اثر بمباران رادار آسیب‌هایی را متحمل شده است.
به جز موزه ملی در شهر طرابلس و موزه محوطه لپتیس مانیا که سالم مانده‌اند، گروه اعزامی سپر آبی از وارد شدن آسیب به موزه‌هایی سخن می‌گوید که در این مأموریت به دلیل شرایط دشوار مورد بازدید قرار نگرفته‌اند. مطابق گزارش‌ها، موزه شهر مصراته به شدت آسیب دیده است اما هنوز مشخص نیست که آیا اشیاء آن هم به سرقت رفته‌اند یا خیر. از موزه آپولونیا نیز چهار گلدان ارزشمند باستانی به سرقت رفته است.
گزارش منتشر شده، تنها یک گزارش ابتدایی از وضعیت میراث فرهنگی لیبی در میان درگیری‌هاست و برای بررسی بیشتر و دقیق‌تر اوضاع باید منتظر برقراری ثبات و آرامش در این کشور ماند.
عکس‌ها:
عکس ۱ ـ آمفی تئاتر محوطه باستانی مصراته
عکس ۲ـ شهر سیرن از دوران حضور یونانی ها
عکس ۳ ـ شهر غدامس در میان صحرا
در همین زمینه: