بیژن روحانی – از سده‌های پنجم و ششم قمری، رویکرد جدیدی در آثار نقاشان پدید آمد که تا پیش از آن سابقه چندانی نداشت. اگر پیش‌تر تصاویر انسانی در نقاشی‌ها، موزائیک‌ها، مجسمه‌ها و یا روی ظرف‌ها و سکه‌ها و گردن‌آویز‌ها بیشتر به تصاویر خلفا و درباریان و یا صحنه‌های تفریح و خوشگذارنی آن‌ها اختصاص داشت، از این زمان به بعد تصویر زندگی مردمانی از طبقات دیگر نیز موضوع کار هنرمندان قرار گرفت.
بنابراین به جای الگوهای پیشین که عمدتاً نقش‌های دوران ساسانی یا یونانی و رومی بودند، نگارگران موضوعات خود را از زندگی و تفریح مردم عادی نیز انتخاب می‌کردند و به این ترتیب صحنه‌هایی از سفر کاروانیان، سوگ و عزاداری، کشتی گرفتن و خروس‌بازی و یا مشاغل مختلف روی کاسه‌های لعابی یا در صفحه‌ی کتاب‌ها نقش بست.
در گفتار پیش اشاره کردیم یکی از نمونه‌های برجسته هنری این دوران، تصاویر کتاب “مقامات حریری” است، کتابی که با تأثیر از کتاب بدیع‌الزمان همدانی به رشته تحریر درآمده است. از این زمان همچنین طنز و چهره‌های کاریکاتورگونه نیز وارد نقاشی شدند. این نگاه جدید به نقوش انسانی که از تغییر اوضاع اجتماعی نیز ناشی می‌شد در نوشته‌ها و ادبیات آن عصر نیز بازتاب یافته است.
طرحی طنزآمیز در یک کتاب پزشکی، سده هفتم قمری، سکلر گالری
ریچارد اتینگ هاوزن، (Richard Ettinghausen) تاریخ‌نگار هنر دوران اسلامی، در کتاب خود با نام «نقاشی عرب» نمونه‌ای از این داستان‌ها را ذکر می‌کند که اشاره‌ای به نقاشی نیز دارد. او داستانی را نقل می‌کند که در آن یک شیشه‌گر عراقی، شاعری را تهدید می‌کند که اگر شعر هجوی برای او بسازد او نیز به تلافی تصویر چهره زشت او را روی در خانه‌اش نقاشی خواهد کرد. این داستان‌ها و همچنین نمونه‌های نقاشی به جای‌مانده از دوران فاطمی و پس از آن نشان می‌دهد که طراحی کاریکاتور یا چهره‌های تغییر شکل‌داده شده و خنده‌دار در آن زمان مرسوم بوده است.
به عنوان مثال روی جام یا گلدانی که به تصویر کردن زندگی مسیحیان قبطی اختصاص دارد، تصویر طنزآمیز راهبی چاق با غبغب و سبیل به چشم می‌خورد. یکی دیگر از متن‌هایی که دارای نقاشی‌های طنزآمیز است، متنی است در خصوص حرفه پزشکی و روش‌های طبابت از سده هفتم قمری یا سیزدهم میلادی که اکنون در سکلر گالری (Sackler) در واشنگتن نگهداری می‌شود. در بخشی از این کتاب، تصویر مردی هست که چشمانش را با چشم‌بند بسته‌اند و توسط مرد نیمه‌برهنه‌ای که پیراهن به تن ندارد و شکمش بسیار چاق و بزرگ است، تیمارداری می‌شود. به نظر می‌رسد این مینیاتور در حقیقت نوعی شوخی با یکی از پزشکان مشهور آن دوره باشد.
اما از سوی دیگر توجه به نقاشی‌های واقع‌گرایانه در داستان‌های ایرانی نیز انعکاس یافته است. یکی از این روایت‌های بسیار مشهور در کتاب “چهار مقاله” اثر نظامی عروضی سمرقندی آمده است. عروضی در حکایت خود می‌نویسد که خوارزمشاه برای یافتن ابوعلی سینا، به نقاشی به نام ابونصر عراق فرمان می‌دهد تا صورت بوعلی سینا را نقاشی کند. آن‌گاه از نقاشان دیگر نیز می‌خواهد تا از روی آن تصویر ۴۰ تصویر دیگر بسازند و به اطراف بفرستند و از حاکمان دیگر بخواهند تا اگر این مرد را یافتند، نزد او، خوارزمشاه، بفرستند.
بشقاب ایرانی با طرحی موسوم به شیطان رقصان، سده دوازدهم میلادی، موزه بریتانیا
در آثار نظامی گنجوی نیز اشارات فراوانی به نقاشی و نقاشانی که چهره انسان را می‌کشیدند وجود دارد. در داستان مشهور “خسرو وشیرین”، شاپور که از سوی خسرو برای یافتن شیرین سفر کرده بود، نقاشی خسرو را روی تنه درختی می‌کشد. او چنان نقاش زبردستی است و قاعدتاً چنان نقاشی واقع‌گرایانه‌ای ترسیم کرده که می‌تواند دل شیرین را گرفتار عشق خسرو کند. شاپور مدعی است که می‌تواند چنان نقاشی کند که انسان‌های تصاویرش راه بروند و پرندگان آن پرواز کنند. با این‌حال در اینجا نظامی دیدگاه‌های فلسفی و مذهبی خود را نیز وارد داستان کرده و می‌گوید که انسان‌ها و موجودات تنها آفریده خداوند هستند و نقاشی فاقد روح است و تنها مانند تصویر در آینه، بازتابی است از جسم و تن. در هر صورت هم دیدگاه نظامی و هم شرحی که از چیره‌دستی شاپور در نگارگری آمده، این نتیجه را می‌تواند در بر داشته باشد که رویکردی جدی به نقاشی واقع‌گرایانه در این زمان وجود داشته است.
در میانه سده دوازدهم و سیزدهم میلادی، نقاشان و نگارگران ایرانی در آثار خود به تصویر کردن تصاویری گروتسک‌مانند پرداختند و از این پس تصاویر دوره‌گردان و خنیاگران و رقاصان نیز به آثار آنان راه یافت. اما این تصاویر به گونه‌ای بودند که انگار از روی سایه‌بازی نقاشی شده‌اند. اکثر این تصاویر به شکل طرح‌های یکدست و سیاه‌رنگی بودند که روی ظرف‌های سرامیک ایرانی نقش می‌بستند و روی آن‌ها را لعاب‌های شفاف یا فیروزه‌ای‌رنگ می‌پوشاند. یکی از مشهور‌ترین این طرح‌ها که به نام “شیطان رقصان” شناخته می‌شود در موزه بریتانیاست و دیگری به نام “مرد رقاص” در موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می‌شود.
ادامه دارد
توضیح: در تنظیم مطالب این برنامه‌ها پیرامون هنرهای تجسمی در ابتدای دوران اسلامی، به تحقیقات و آثار اوا بائر در این زمینه استناد شده است. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
Baer, Eva, The human figure in Islamic art : inheritances and Islamic transformations, Bibliotheca Iranica. Islamic art and architecture series no. 11, Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2004
Baer, Eva. 1999. “The Human Figure in Early Islamic Art: Some Preliminary Remarks”. In Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, XVI, 32-41.
مجموعه مقالات بیژن روحانی پیرامون نقاشی دوران اسلامی در رادیو زمانه:
بخش نخست: نقاشی اسلامی، از هنر ساسانی تا رومی
با سپاس از آقای بیژن روحانی. چشم به راه مطالب و نوشته های پُر بارتان هستیم.
کاربر مهمان / 04 October 2011